انتقال پایتخت: رویای دور یا آینده نزدیک؟

زیستن در کلان‌شهری که آسمانش پاک، و حمل و نقل در آن روان باشد و کسی کابوس یک فاجعه بزرگ مانند زلزله را هر شب با خود به رختخواب نبرد، یکی از آرزوهای میلیون‌ها نفر ساکن تهراناست؛ شهروندانی که به دلیل تمرکز بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اداری نمی‌توانند از زیستن در این شهر دل بکنند اما مشکلات روزمره آن نیز امان‌شان را بریده است.

در پاسخ به مشکلات انبوه شهری در تهران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در نخستین هفته دی ماه با کلیات طرح انتقال پایتخت به مکانی دیگر موافقت کردند.

براساس این طرح، دولت باید شورایی با نام شورای سامان‌دهی پایتخت تشکیل دهد و طی  دو سال، طرح جامع سامان‌دهی و انتخاب مکانی مناسب برای انتقال پایتخت را ارایه کند.

ریاست این شورا برعهده رییس جمهور یا معاون اول او خواهد بود. وزیران کشور، راه و شهرسازی، نیرو، جهاد کشاورزی، امور اقتصادی و دارایی، نفت و هم‌چنین رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شهردار تهران، نماینده ستاد کل نیروهای مسلح و رییس سازمان پدافند غیرعامل از اعضای این شورا هستند.

مشکلات امروزی تهران

آن‌چه سبب شد نمایندگان مجلس با ۱۱۰ رای مثبت، موافقت خود را با کلیات این طرح اعلام کنند، مشکلات بی‌شماری است که پایتخت ۱۳ میلیونی ایران اکنون با آن‌‌ها روبه‌رو است. آلودگی‌های شدید زیست محیطی، مشکلات حمل و نقل شهری، تحولات جمعیتی، نابسامانی‌های اجتماعی وهم‌چنین وضعیت اشتغال، چشم انداز توسعه و سکونت در تهران را با چالش‌های فراوانی روبه‌رو کرده است.

معضل آلودگی هوای تهران که در سال‌های اخیرشدت یافته، سالانه هزاران نفر قربانی می‌گیرد. به گفته «امین حسین رحیمی»، رییس کل دیوان محاسبات کشور، روزانه ۱۵ نفر در تهران به دلیل آلودگی هوا می‌میرند و حدود ۳۰ نفر دیگر نیز به همین دلیل در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی بستری بستری می‌شوند که این آمار نزدیک به آمار تلفات سالانه جاده‌ای در ایران است.

از سوی دیگر، آماده نبودن تهران برای رویارویی با بحران‌های مختلف، این واهمه را نیز ایجاد می‌کند که در صورت بروز یک بحران جدی، کل کشور با وضعیتی بحرانی رو به رو شود. این مساله به ویژه با قرار داشتن تهران روی چندین گسل فعال و بالا بودن احتمال وقوع  زلزله شدید در آن، قابل تامل‌تر است. به گفته رییس سازمان مدیریت بحران شهر تهران، بیش از ۸۰ درصد از مساحت این شهر روی گسل قرار دارد و یک زلزله نسبتا شدید می‌تواند حداقل یک میلیون نفر زخمی برجای بگذارد. این در حالی است که امکانات سازمان هلال احمر تنها می‌‌تواند 10 درصد از تهرانی‌ها را پوشش دهد و نیمی دیگر از جمعیت این شهر در زیر آوار خواهند ماند.

تامین آب در تهران نیز با توجه به موقعیت طبیعی، افزایش جمیعت و وسعت کالبدی شهر، یکی از دشواری‌های پیش رو در آینده بسیار نزدیک است.

 آمار جدید نشان می‌دهد میزان سرانه مصرف آب در تهران به بیش از دو و نیم میلیون مترمکعب در روز می‌رسد. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و سطحی، کاهش کیفیت آب به دلیل مخلوط شدن با پساب‌ها، فرونشستن زمین و تغییر جریان‌های آب از عوارض افزایش تقاضا برای مصرف آب در پهنه کلان‌شهر تهران است. به فهرست این مشکلات باید آلودگی‌های صوتی، نحوه دفع زباله‌ و پسامند و تخریب فضای سبز را نیز افزود.

ترافیک در تهران نیز با وجود بیش از سه میلیون و600هزار دستگاه خودرو، به معضلی کلافه ‌کننده برای شهروندان تبدیل شده است. گرچه در سال‌های اخیر بزرگراه‌ها و ساختار حمل و نقل عمومی مانند مترو و اتوبوس‌های تندرو (BRT) توسعه یافته‌اند اما هنوز نمی‌توانند به نیاز متقاضیان سفر که در روز به رقمی بیش از ۱۰ میلیون نفر می‌رسد، پاسخ دهند.

شاید بتوان در یک کلام، ریشه اصلی مشکلات کنونی تهران را در توسعه ناهمگون و توزیع نامتعادل جمعیت و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی، اداری و خدماتی ظرف چندین دهه اخیر دانست. تراکم این فعالیت‌ها از یک سو تهران را به کانون اصلی تحولات و رویدادهای مختلف  تبدیل کرده و از سوی دیگر حیات ساکنان آن را روز به روز با دشواری‌های بیش‌تری رو به رو می‌کند.

پیشینه بحث انتقال پایتخت در ایران

راه‍‌کارهایی که تاکنون برای مقابله با مشکلات فراوان تهران داده شده‌اند در دو قالب راه حل‌های اصلاحی و یا راه‌حل‌های مبتنی بر انتقال و تمرکز‌ زادیی، قابل دسته بندی هستند. شاید نخستین راه حل عملی در این زمینه مربوط به دهه ۱۳۴۰ خورشیدی باشد. در آن زمان و به منظور کاستن از تمرکز فعالیت‌‌های مختلف در تهران، فعالیت‌هایی که خارج از محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران ایجاد می‌شدند برای پنج سال از پرداخت هر مالیاتی معاف بودند ومی‌توانستند از تسهیلات ویژه اقتصادی نیز بهره‌مند شوند.

 در دهه‌های بعدی و به ویژه پس از پایان جنگ نیز برخی راه حل‌ها وسیاست‌های تشویقی برای کاستن از بار تمرکز اقتصادی و اداری پیشنهاد شدند اما هیچ‌کدام نتوانستند جلوی رشد شتابان تهران را بگیرند.

در سال ۱۳۶۴ وقتی که تهران دویستمین سالگرد پایتخت شدنش را جشن می‌گرفت، بحث‌هایی در مورد انتقال پایتخت برای کاستن از فشار مشکلات مطرح شد، اما چون درآن زمان ایران هنوز درگیر جنگ بود، این طرح جدی گرفته نشد.

بار دیگر در سال ۱۳۶۸ و در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی این بحث مطرح شد. براساس مطالعاتی که آن زمان انجام شد، هزینه انتقال پایتخت در سال ۱۳۶۹ بالغ بر ۱۵ هزار میلیارد تومان بود که معادل چندین برابر بودجه عمومی کل کشور می‌شد. اما ایران که هنوز سرگرم ترمیم خرابی‌های ناشی از جنگ هشت ساله بود، نمی‌توانست روی چنین طرح بزرگی سرمایه‌‌گذاری کند.

موضوع انتقال پایتخت بار دیگر در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد و در دولت‌های نهم و دهم مطرح شد. سرانجام در بهمن‌ ماه سال ۱۳۹۱، طرح انتقال اداری پایتخت به شهر پرند به تصویب مجلس رسید.  با آن‌که مجلس از طرح انتقال بخش‌های اداری دولت به شهر جدید پرند در ۳۳ کیلومتری جنوب غربی تهران حمایت کرد، اما این طرح در مدت کوتاهی به فراموشی سپرده شد.

دیرتر، در سوم دی ماه سال ۹۲ «طرح سامان‌دهی وانتقال پایتخت سیاسی و اداری» به منظور بررسی و جمع بندی مطالعات انجام شده به تصویب رسید. هدف این طرح، امکان‌سنجی و ارایه راه‌کارهای برون رفت از وضع موجود تهران، پیشنهاد راه‌کارهای اجرایی برای سامان‌دهی پایتخت و جانمایی مکانی مناسب برای انتقال آن است.

مخالفان طرح انتقال

با آن که کلیات این طرح توانست نظر مثبت اکثر نمایندگان مجلس را جلب کند، اما انتقال پایتخت ایران مخالفانی جدی نیز دارد. به نظر می‌رسد خود دولت یکی از مخالفان اصلی این طرح باشد.

«مجید انصاری»، معاون پارلمانی رییس جمهور با اشاره به هزینه‌های انتقال پایتخت می‌گوید:«غیر ممکن است حتی درافق 20ساله نیز بتوان حداقل‌های مورد نیاز در این زمینه را تامین کرد.» 

به اعتقاد انصاری، بحث انتقال پایتخت جزو سیاست‌های کلی نظام است که بدون تایید رهبر ایران امکان‌پذیر نیست. او می‌گوید:«امکان انتقال سایر قوا، صداوسیما، نیروهای مسلح و دستگاه‌های گوناگون و هم‌چنین ایجاد زیرساخت‌هایی مانند فرودگاه، راه آهن و بازار در یک شهر جدید به سادگی وجود ندارد.»

آلودگی هوا  نیز گرچه یکی از دلایل مهم برای موافقان انتقال پایتخت است، اما به اعتقاد محمد باقر قالیباف، شهردار تهران، با این کار آلودگی تهران کاهش نخواهد یافت.

«کمال علیپور خنکداری»، عضو هیات رییسه فراکسیون محیط زیست مجلس نیز معتقد است مشکل آلودگی هوای تهران با ایجاد یک مدیریت متمرکز حل می‌شود و سازمان محیط زیست و یا شهرداری می‌توانند به عنوان متولی اصلی دراین زمینه ایفای نقش کنند، زیرا انتقال پایتخت با توجه به نبود زیرساخت‌ها و نبود اعتبارات کافی امکان‌پذیر نیست.

«موسی غضنفرآبادی»، عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس گفته است که این طرح فرار کردن از مشکلات تهران است.

علی لاریجانی، رییس مجلس هم معتقد است این طرح به اعتبارات زیادی نیاز دارد که منابع آن‌ها مشخص نیست بنابراین با مخالفت شورای نگهبان رو به رو خواهد شد.

اما به جز مخالفت دولت و تعدادی از نمایندگان مجلس، برخی کارشناسان دانشگاهی نیز این طرح را قابل اجرا نمی‌دانند. رییس دانشگاه صنعتی شریف در تهران معتقد است این طرح مبنای علمی ندارد و بدون بررسی‌های کارشناسی به تصویب رسیده است. به گفته «رضا روستا آزاد»، به نظر می‌رسد دولت و مجلس این بحث را با عدد و رقم روشن نکرده‌اند.

موافقان طرح انتقال پایتخت به نمونه‌‌هایی در جهان اشاره می‌کنند که موفقیت‎آمیز بوده است؛ انتقال پایتخت در پاکستان از «کراچی» به «اسلام آباد» و یا انتقال مراکز دولتی از «کوالالامپور» به شهر برنامه‌ریزی شده «پوتراجایا» در مالزی. اما در برابراین مثال‌ها، شهرهای دیگری دردنیا با اجرای برنامه‌های بلندمدت و میان‎مدت، توانسته‌اند برمشکلاتی مانند آلودگی‌های محیطی، حمل و نقل، تامین انرژی و توسعه غلبه کنند؛ شهرهایی مانند لندن، مکزیکوسیتی و توکیو نمونه‌ای از کلان‌شهرهایی هستند که توانسته‌‌اند بخش مهمی از مشکلات شهری خود را با برنامه‌ریزی و مدیریت حل کنند.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان در ایران، رویای داشتن پایتختی سامان‌مند می‌تواند با اتکا به این تجربه‌‌های جهانی، دست یافتنی باشد به شرط آن‌که اعتبارات سنگینی که برای انتقال تهران لازم است درخود این شهر و برای بهبود وضعیت آن هزینه شود.