سالگرد تولد امید کوکبی در زندان

بیستم اوت امسال، «امید کوکبی» تولد ۳۳ سالگی خود را در زندان گذراند. فیزیک‌دانی که اکنون در زندان «اوین» تهران به سر می‌‌برد، به اتهام «ارتباط با دولت متخاصم» و «کسب درآمد نامشروع» به ۱۰ سال حبس محکوم شده است.

به گفته برخی‌، امید کوکبی به دلیل خودداری از همکاری با برنامه هسته‌ای ایران نیز مورد مجازات قرار گرفته است.

کوکبی که چندین سال در خارج از کشور به کار مشغول بود، در روز ۳۰ ژانویه ۲۰۱۱ بازداشت شد؛ درست زمانی‌ که پس از دیدار خانواده اش داشت برای پرواز به امریکا سوار هواپیما می‌‌شد.

او در دانشگاه «تگزاس» شهر «آستین» مشغول به کار بود. با وجود درخواست‌های مکرر برای آزادی او از سوی نهاد‌ها و کمپین‌های مختلف، از جمله «سازمان عفو بین الملل» و نیز برخی‌ از دانشمندان برجسته جهان، کوکبی هم چنان در زندان به سر می‌‌برد و آن طور که گزارش شده، با چندین مشکل مختلف سلامتی دست و پنجه نرم می‌‌کند.

در ۱۴ ژوییه امسال، با امضا توافق هسته‌ای در وین، فعالان حقوق بشر ابراز امیدواری کرده اند که بهبود روابط ایران و قدرت‌های جهانی‌ می‌‌تواند نشانه مثبتی باشد در جهت بهبود وضعیت حقوق بشر در ایران. در فاصله کمی‌ پس از امضای توافق، «کمیته دانشمندان نگران» (Committee of Concerned Scientists) که در حمایت از آزادی علمی و دانشگاهی و حقوق دانشمندان در سراسر دنیا فعالیت می‌‌کند، خواستار آزادی امید کوکبی شدند. آن ها از دانشمندان ایرانی‌ خواستند تا در حمایت از کوکبی اقدام، از نفوذ خود استفاده و حکومت ایران را راضی‌ به آزادی او کنند.

«یوجین ام. چادنوفسکی»، استاد ممتاز فیزیک و اخترشناسی در «کالج لمان» در دانشگاه «سیتی یونیورسیتی نیویورک» و یکی‌ از مدیران «کمیته دانشمندان نگران»، می‌‌گوید: «امید کوکبی قربانی منازعات هسته‌ای میا‌‌ن ایران و غرب شد.»

او در ادامه می‌افزاید: «دانشمندان تأثیرگذار ایرانی‌ که مستقیم یا غیر مستقیم در مذاکرات هسته‌ای دخیل بوده اند، افرادی مثل "علی‌ اکبر صالحی"، رییس سازمان انرژی اتمی‌ ایران و "محمدجواد لاریجانی"، مدیر "پژوهشگاه دانش‌های بنیادین" و دبیر "ستاد حقوق بشر قوه قضاییه" می‌‌دانند که امید کوکبی بی‌ گناه است ولی‌ یا اهمیتی برای آزادی او قائل نیستند و یا این امکان و قدرت را ندارند که موجبات آزادی او را فراهم کنند.»

در فوریه امسال، لاریجانی به خبرگزاری «ایسنا» گفته بود که امیدوار است کوکبی به زودی آزاد شود. با این حال، هنوز هیچ پیشرفتی در روند آزادی او دیده نشده است.

در سال ۲۰۱۴، امید کوکبی از سوی «انجمن فیزیک امریکا» برنده جایزه «آندره ساخاروف» شد. انگیزه و دلیل اعطای این جایزه به کوکبی چنین اعلام شد: «شجاعت او در امتناع از استفاده از دانش فیزیک خود در پروژه‌هایی‌ که از نظر او به ضرر انسانیت هستند؛ آن هم در زیر فشارهای شدید جسمی‌ و روحی.‌»   

در اکتبر سال ۲۰۱۴، ۳۳ تن از برندگان جایزه نوبل فیزیک به کمپینِ آزادی کوکبی پیوستند و با ارسال نامه به آیت الله خامنه‌ای، خواستار آزادی او شدند. «الیس آورباک»، از سازمان عفو بین الملل و کارشناس ایران می‌‌گوید: «ما در اواخر اکتبر ۲۰۱۴، نامه برندگان نوبل فیزیک را به همراه هزاران امضای دیگر مربوط به نامه‌ها و درخواست‌های دیگر و نیز نامه‌هایی‌ از سوی فعالان حقوق بشری به نمایندگی دایم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان ملل در نیویورک تسلیم کردیم و هم‎زمان "احمد شهید"، گزارش گر ویژه سازمان ملل در امور ایران نیز پروژه خود را در سازمان ملل معرفی کرده است.»

از سوی دیگر، دیوان عالی ایران حکم محکومیت امید کوکبی را نقض کرد. سخن گوی دیوان عالی کشور گفت: «اختلاف های سیاسی با دولت های دیگر به معنای خصومت نیست.»

به این ترتیب، حتی اگر مدرکی وجود می داشت - که البته وجود ندارد - حاکی از این که کوکبی اطلاعاتی در اختیار امریکا یا هر کشور دیگری گذاشته، با این حال، طبق نظر دیوان عالی کشور، اتهام «ارتباط با دولت متخاصم» بی اساس است و باید نقض شود. با وجود این، در ۷ ژانویه ۲۰۱۵، صدور حکم ۱۰ سال حبس برای کوکبی توسط سپاه پاسداران تأیید شد.

مطابق قانون ایران، زندانی می تواند پس از گذراندن یک سوم از دوران محکومیت خود، از مرخصی استفاده کند. ولی مقامات قضایی در ایران این حق را از کوکبی دریغ داشته اند اگرچه او تقریباً نیمی از دوران محکومیت خود را سپری کرده است. او از حق داشتن وکیل هم محروم بوده و نزدیک به یک سال در زندان انفرادی و در شرایطی سخت به سر برده است.

بنابر اطلاعات کسانی که در کمپین آزادی کوکبی کار می کنند، او و دیگر زندانیان را از هوای آزاد و حمام منظم نیز محروم کرده اند. طبق گزارش ها، کوکبی به دردهای مزمن شکم، درد مفصل، تنفس نامنظم، مشکلات ادارای و کلیوی، کاهش وزن و مشکلات جدی دندان دچار شده است.

آزادی علمی و فرار مغزها

«الیس آورباک» می گوید: «امید کوکبی صرفاً کارهایی را انجام می داده که هر دانشمندی انجام می دهد؛ او با همکاران خود تعامل و تبادل فکری می کرده است. اگر دانشمندان امنیت نداشته باشند و مدام نگران باشند که به دلیل کارهای علمی خود دچار چنین مشکلاتی بشوند، علم هم محال است که پیشرفتی داشته باشد.»

دیوان عالی ایران اکتبر سال گذشته در بیانیه خود اعلام کرد که تبادل افکار و شرکت در کنفرانس ها بخشی از کار دانشمندان است و نباید جرم محسوب شود. آورباک می افزاید: «ایران به شدت با مشکل فرار مغزها دست و پنجه نرم می کند. این را مقامات عالی رتبه حکومت ایران نیز اذعان کرده اند. مقامات و مسوؤلان علمی کشور هم آشکارا گفته اند که ایران خواستار تبادل علمی با دیگر نقاط جهان است ولی آزار و اذیت امید کوکبی و دیگران، از جمله "حمید بابایی" مانعی است در راه پیشبرد این منفعت ملی.»

همکاری دانشمندان ایران با جامعه علمی بین المللی فرصت مناسبی است برای گسترش روابط غیر سیاسیِ سازنده با جهان. فیزیک دان های ایرانی و امریکایی خوش بینی خود را در مورد توسعه یک آزمایشگاه بین المللی فیزیک در ایران ابراز کرده اند با این امید که بنای محکمی برای کارهای مشترک میان دو کشور بنا نهند.

از آن سو، حسن روحانی به پیشرفت علمی و تکنولوژی ایران علاقه و تعهد زیادی نشان داده است. ولی از نظر بسیاری، حبس امید کوکبی، فیزیک دانی با تجربه های زیاد در سطحی بین المللی، این تعهد را زیر سؤال می برد. به همین دلیل، آزادی او دلیل قاطعی است بر احترام دولت ایران به آزادی و پیشرفت علمی.

وقتی روحانی در سال ۲۰۱۳ به ریاست جمهوری رسید، وعده داد که با قدرت های جهانی بر سر برنامه هسته ای به توافق می رسد. حالا که این توافق به امضا رسیده است، فعالان و کمپین گرها امیدوارند که دولت روحانی توجه خود را به دیگر وعده های انتخاباتی خود نیز معطوف کند؛ از جمله بهبود وضعیت حقوق بشر و افزایش کیفیت تحصیلات و نوآوری های علمی.

اگر امید کوکبی آزاد شود، گام مهمی در هر دو مسیر برداشته خواهد شد؛ به این معنی که به ایرانیان و جامعه بین المللی این پیام داده می شود که ایران سهم دانشمندانی که برای پیشرفت کشور کار کرده اند را به رسمیت می شناسد و برای آن احترام قائل است و ثابت خواهد کرد که زندانی کردن افراد بی گناه به دلایل و با انگیزه های سیاسی به پایان خود نزدیک می شود.

دیوان عالی کشور و نیز برخی از سیاستمداران برجسته کشور می دانند باید چه کارهایی انجام دهند. ولی آن طور که پروفسور چادنوفسکی می گوید، ممکن است این مقامات از اقتدار و نفوذ لازم برای این اقدامات برخوردار نباشند؛ این یعنی سرنوشت کوکبی و دیگران در دستان نظام قضایی معیوب و سپاه پاسداران ایران است.