بد و خوب سدسازی

امروزه سدسازی از جمله برنامه‌های توسعه‌ای مناقشه برانگيز در جهان بشمار می‌رود و موافقان و مخالفان جدی در ميان گروه‌های مختلف اجتماعی دارد. اما در کنار بحث‌های بيشمار توسعه‌ای امروز، ساخت سد در ايران قدمتی طولانی دارد و معروف‌ترين آن بند عباسی در استان یزد در بالادست چشمه آب گرم مرتضی علی در نزدیکی روستای خروان طبس است که در زمان شاه عباس صفوی برای کنترل سیلاب‌های فصلی در این منطقه ساخته شده و اولین و تاریخی‌ترین سد جهان محسوب می‌شود. 

از جنبه سدسازی مدرن، سد گلپايگان را می‌توان اولين سد مدرن ايران دانست که سد مخزنی خاکی‌ست. مطالعات این سد در سال ۱۳۲۳ شروع، سه سال بعد عملیات ساخت آن آغاز شد و در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسيد. اما فرقی نمی‌کند يک سد مدرن را در کدام کشور می‌سازيد، هر کجا که بسازيد سود و زيان‌های آن برای گروه‌های مختلف مردم محل بحث و تبادل نظر و مجادله است. بعنوان مثال، بر اساس گزارش عملیات میکروژئودزی که در سال ۱۳۷۹ منتشر شده سد گلپايگان که برای جلوگیری از خسارات ناشی از سیل و تامین آب کشاورزی شش هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه ساخته شد اکنون با مشکلاتی نظير شیب تند و عدم محافظ سنگی ریپ راپ (Rip Rap) در بالادست سد که برای جلوگيری از فرسايش ديواره‌های کناری استفاده می‌شود، ریزش جناح راست سرریز و فرسایش بتون کف حوضچه آرامش و اشکال در سیستم تخلیه برج آبگیر مواجه است.

در کنار سد گلپايگان بعنوان اولين سد مدرن ايران می‌توان به سد کرخه بعنوان بزرگ‌ترين سد ايران اشاره کرد که ششمین سد طویل خاکی جهان نيز محسوب می‌شود.

در اين نوشته به جای بحث و مجادله موضوع را کمی برای‌تان توضيح می‌دهيم تا اگر زمينه‌ای برای گفتگو درباره سد و سدسازی و مسائل مربوط به آن پيش روی‌تان بود با مطالعه بيشتر درباره آن گفتگو کنيد.

سوال: به چه سدی می‌گويند سد بزرگ؟

جواب: در صنعت سدسازی به سدی می‌گويند سد بزرگ که ارتفاع آن 15 متر باشد، يعنی سازه‌ای بلندتر از يک ساختمان چهار طبقه. چيزی بيش از 40 هزار سد بزرگ در جهان وجود دارد اما در صنعت سدسازی گروهی از سازه‌ها بلندتر از 150 متر هستند که به آن‌ها عنوان سدهای عظيم اطلاق می‌شود. تعداد چنين سدهایی 40 سازه است. ارتفاع سد کرخه 127 متر است.

سوال: سدهای بزرگ جهان در چه کشورهایی قرار دارند؟

جواب: بيشترين تعداد سدهای بزرگ جهان در چين ساخته شده‌اند و تعداد آن‌ها به 19 هزار سازه می‌رسد. بعد از آن امريکا با 5500 سد و بعد ژاپن و هند قرار دارند. در برزيل نيز 516 سد بزرگ ساخته شده است. در کنار سدهای بزرگ سازه‌های ديگری به نام سدهای غول پيکر يا سدهای عظيم نيز وجود دارند که تعداد آن‌ها در امريکا بيشتر از ساير کشورهاست و به 50 سازه می‌رسد. مقام‌های بعدی در ساخت سدهای غول پيکر متعلق به کانادا و برزيل با 16 سد قرار دارد. با احتساب مجموع سدهای ساخته شده در دوران شوروی سابق تعداد سدهای بزرگ شوروی کمتر از امريکا و بيشتر از ژاپن، و تعداد سدهای غول پيکر شوروی پيش از فروپاشی بيش از کانادا و برزيل بوده است. بسياری از سدهای شوروی سابق امروز در کشورهای همسايه روسیه قرار گرفته‌اند.

سوال: آيا سدهای بزرگ همچنان ساخته می‌شوند؟

جواب: بله. در فاصله سال‌های دهه 50 تا دهه 70 ميلادی سالانه هزار صد بزرگ در جهان ساخته می‌شد اما در دهه 90 ميلادی ساخت سدهای بزرگ به چيزی حدود 260 سازه در سال کاهش پیدا کرد. در حال حاضر بيشترين سدهای بزرگ جهان در کشورهای چين، ترکيه، کره جنوبی و ژاپن ساخته می‌شوند.

سوال: چرا سدسازی مخالفان جدی دارد؟

جواب: دليل مخالفت‌ها با سدسازی در اثرات اجتماعی، زيستمحيطی، اقتصادی و مسائل ايمنی آن‌هاست. جابجایی ساکنان مناطق آبگير سدها به نقاط ديگر و در نتيجه از دست رفتن زمین‌ها و خانه‌های‌شان مهمترين اثر اجتماعی سدسازی‌ست. علاوه بر اين، کاهش آب کشاورزی در مناطق پايین دست سدها اقتصاد محلی را دچار دگرگونی می‌کند و ايجاد سيلاب‌های مصنوعی که با باز کردن دريچه‌های سد برای تنظیم آب آبگير سد صورت می‌گيرد به فرسايش خاک‌های پايین دست می‌انجامد. آبگيرهای دائمی سدها نيز می‌توانند منجر به بروز بيماری‌های با زمينه آبی نظیر مالاريا و سالک شوند.

سوال: آيا آماری درباره جابجایی ساکنان اطراف سدهای بزرگ وجود دارد؟

جواب: بله. جمعیتی حدود 80 میليون نفر در اثر فعاليت‌های سدسازی در جهان از سکونتگاه‌های خود جابجا شده‌اند. عمده اين جابجایی‌ها در دو کشور هند و چین رخ داده است.

سوال: مساحت کلی آبگيرهای سدهای بزرگ چقدر است؟

جواب: در کل جهان چيزی حدود 400 هزار کيلومتر مربع بعنوان محل آبگيری سدهای بزرگ مورد استفاده قرار گرفته است. بسياری از آبگيرها پيش از اين مناطق کشاورزی و جنگلی بوده‌اند. حداکثر حجم ذخیره آب در سد کرخه ۴۳۳ میلیون متر مکعب است.

سوال: ساخت سدهای بزرگ چه سودی دارد؟

جواب: سدهای بزرگ منابع بزرگ آب برای کشاورزی هستند و امکان آبياری منظم برای کشاورزی به جای کشت ديم را فراهم می‌کنند. در کنار آن، عمده سدهای بزرگ برای تولید برق ساخته می‌شوند. نزديک به يک پنجم برق مصرفی جهان از سدها تامين می‌شود و در کنار آن سدها از وقوع سيل جلوگيری می‌کنند گرچه ممکن است سيلاب‌های ناشی از تنظيم آب مخازن ايجاد کنند. مخازن پشت سدها منابع تامين آب شرب شهرها هستند.

سوال: آيا سدسازی را می‌توان ارزانترين نوع توليد برق دانست؟

جواب: بله. اگر هزينه ساخت سد درست برآورد شده باشد و بهره‌برداری از آن بسرعت صورت گيرد سد سازی ارزان‌ترين روش برای توليد برق خواهد بود، گرچه فناوری‌های توليد برق از خورشید و باد در حال تبديل به رقبای جدی توليد برق از سدها شده‌اند. سرعت ورود برق حاصل از نيروگاه‌های برق‌آبی به مدار از جمله ويژگی‌های مهم توليد برق از سدهاست گرچه ميزان توليد اسمی برق توسط اين نيروگاه‌ها با توليد واقعی آن‌ها متفاوت است. خطای محاسبه در تولید رسمی برق از سدها چيزی حدود 20 درصد است. خسارت‌های زيستمحيطی سدسازی باعث شده ساخت نيروگاه‌های گازی برای تولید برق نيز جذابيت بيشتری برای سرمايه‌گذاری در توليد برق پيدا کند. ظرفیت نیروگاهی سد کرخه ۴۰۰ مگاوات و متوسط انرژی تولید سالانه آن ۹۳۴ گیگاوات ساعت است.

سوال: آیا برای ساخت سد در کشورهای توسعه یافته از مردم نظرخواهی می‌شود؟

جواب: بله. بزرگی و محل احداث سد، هزینه‌های ساخت آن و قيمت تمام شده برق برای مصرف کنندگان در کنار مزايا و معايب زيستمحيطی آن موضوعاتی هستند که با زندگی مردم رابطه مستقيم دارند و لاجرم دولت‌ها برای انجام چنين طرح‌هایی می‌بايست با مراجعه به نظر مردم درباره شروع برنامه‌های سدسازی تصميمگيری کنند.