مسئولیت های دولت و ابعاد حقوق بشری ریزگردهای خوزستان

فعالان حقوق بشر در ایران، نامه ای خطاب به گزارش‌گران ویژه سازمان ملل متحد در حوزه‎های سلامت، محیط زیست و حقوق بشر نوشته و در آن به شرایط نگران کننده زیست محیطی استان خوزستان و شهرهای غربی و جنوب غربی کشور اشاره کرده‌اند. آن‌ها در این نامه خواستار درخواست فوری سازمان ملل از دولت ایران برای رسیدگی به این وضعیت شده‌اند.

در این نامه که با عنوان «حق حیات مردم جنوب غرب ایران در خطر است» در  رسانه‌ها منتشر شده، «حق حیات»، «حق سلامت» و «حق برخورداری از محیط زیست سالم» شهروندان مورد اشاره قرار گرفته است. «محمد حسین نیری»، حقوق‌دان و پژوهش‌گر حقوق بشر، یکی از امضا کنندگان این نامه است. با او درباره حق حیات، حق سلامت، دلایل نوشتن این نامه و تاثیر آن روی دولت گفت وگو کرده‌ایم.

آقای نیری، مهم ترین هدفی که در نوشتن این نامه دنبال می کردید، چه بود؟

· این نامه در واقع توسط 11 سازمان حقوق بشری خطاب به گزارش‌گران ویژه سازمان ملل در حوزه‌های سلامت و محیط زیست و همین‌طور «احمدشهید»، گزارش‌گر ویژه این سازمان در رابطه با وضعیت حقوق بشر در ایران تنظیم شده است. خواسته ما از آن‌ها این است که تعهدات جمهوری اسلامی را به آن ها یادآوری کنند. در حقیقت، ما درباره شرایطی که در غرب و جنوب غربی ایران پیش آمده است، مانند وضعیت مردم و شرایط اضطراری، افزایش میزان ریزگردها تا ۶۰ برابر میزان عادی در برخی روزها، کاهش شعاع دید، بالا رفتن میزان تصادفات و افزایش مشکلات تنفسی و قلبی شهروندان که در اثر بالا رفتن ریزگردها و گرد وغبار به وجود آمده‌اند و سوابق این مساله را از سال‌های گذشته توضیح داده‌ایم. با این که این اتفاق سابقه داشته است، متاسفانه دولت ایران هیچ برنامه مشخص کوتاه مدت و یا بلند مدتی برای حل آن ندارد. اقداماتی هم که هم اکنون انجام شده، بسیار محدود هستند و تنها بر روی کاغد تصمیم‌هایی گرفته شده است؛ مثلا در اهواز ماسک توزیع کردند در حالی که ما اصلا نمی‌دانیم آیا برای این وضعیت، استفاده از ماسک مناسب است؟ چه تعداد ماسک توزیع شده است؟ آیا توزیع ماسک فقط در اهواز انجام شده، پس مردم شهرهای دیگر چه کنند؟ آیا با یک بار توزیع ماسک مشکل حل می‌شود. ما درباره دلایل اتفاق این مساله و این که چه گونه می‌شود با این مساله مقابله کرد، هیچ اظهار نظری نکرده‌ایم چون این موضوع در حوزه تخصص کارشناسان محیط زیست است. فقط خواستیم از منظر حقوق بین المللی محیط زیست و همین‌طور حق انسانی افراد و حقوق بشر، حق حیات و سلامت مردم، تعهدات بین المللی ایران یادآِوری شود.

تا چه اندازه امیدوارید که چنین کوشش هایی مورد توجه قرار گیرند؟

·  جامعه مدنی یک سری ابزارهایی در دست دارد؛ بخشی از این ابزارها، مکانیزم‌هایی هستند که سازمان ملل دراختیار ما قرار داده است و ما از آن‌ها استفاده می‌کنیم. این سه گزارش‌گر ویژه سازمان ملل، از همان مکانیزم‌ها هستند و ظرفیتی دارند که جامعه مدنی می‌تواند از آن بهره ببرد. اما علاوه بر این، نفس نوشتن نامه و گزارش دادن به گزارش‌گران ویژه سازمان ملل، یک جنبه اطلاع رسانی و هشدار به دولت هم دارد. این نامه‌ها نشان می‌دهند که عده ای نگران حقوق مردم هستند، تعهدات دولت را فراموش نکرده‌‌اند و سعی دارند آن ها را به دولت ها یادآوری کنند. در این میان، رسانه‌ها هم می‌توانند با پوشش دادن این اخبار، نقش تکمیلی را بازی کنند. در واقع، به دولت یادآوری می‌کنند که باید نگرانی‌های مردم و جامعه مدنی را در نظر بگیرد و نسبت به تعهدات بین‌المللی‌خود آگاهی داشته باشد. دولت باید بداند که جامعه بین الملل هم مراقب و ناظر این موضوع است زیرا محیط زیست فقط مساله داخلی ایران نیست؛ مساله‌ای است که با سلامت و جان انسان ها در ارتباط است. بنابراین، قطعا این نامه‌ها تاثیر دارد.

در این نامه به حق حیات به عنوان یکی از حقوق شهروندی اشاره شده است؛ آیا دولت‌ها باید به مردمی که مورد آسیب‌ قرار می‌گیرند، خسارت بپردازند؟

· حقوق بشر و محیط زیست ارتباط  تنگاتنگی دارند. حق حیات، حق سلامت و حق توسعه جزو حقوق انسانی‌ هستند که به طور مستقیم با بحث محیط زیست ارتباط دارند. به علاوه، مطابق اسناد بین المللی، از جمله «اعلامیه استکهلم» و «اعلامیه ریو»، دولت جمهوری اسلامی  موظف و متعهد است مسایل محیط زیستی را در پروژه های توسعه ای رعایت کند. بر همین مبنا، ما در این نامه به تعهد مثبت جمهوری اسلامی نسبت به حفظ سلامتی و محیط زیست شهروندانش تاکید کرده‌ایم. در عین حال، اگر صدمه ای به مردم وارد شده باشد، یعنی اگر کسی دچار بیماری شده، فوت کرده و یا به خاطر کوتاهی دولت در مقابله با این مساله دچار خسارتی شده، دولت موظف به جبران خسارت است. در واقع، یکی از اصول حقوق بین الملل محیط زیست این است که دولت وظیفه جبران خسارت دارد و کسانی که مسوول این خسارت هستند و کوتاهی کرده‌اند، باید پاسخ‌گو باشند.

اما این در صورتی میسر است که درباره خسارت شهروندان اطلاع رسانی انجام شود.

· اتفاقا یکی دیگر از مبانی و اصول حقوق بین الملل محیط زیست این است که دولت باید درباره چرایی و عوارض ناشی از مشکلات محیط زیستی، بدون هر گونه چشم‌پوشی اطلاع رسانی کند. یعنی دولت باید بدون این‌که فکر کند که اطلاع رسانی این وضعیت به ضرر یک مسوول، وزارت خانه‌ و یا یک پروژه می‌شود، مردم را در جریان بگذارد. دولت باید به طور شفاف به مردم بگوید که این مشکلات به چه دلایلی به وجود آمده‌اند، چه قدر خطرناک هستند، چه عوارضی برای سلامتی مردم دارند و تا کنون چه تعداد از افراد به خاطر این حادثه محیط زیستی آسیب دیده و یا فوت شده‌اند. در حال حاضر ما به هیچ‌یک از این اطلاعات دسترسی نداریم. امیدوارم در آینده اطلاع رسانی درست انجام شود اما تا کنون همواره این موارد از سوی دولت‌ها پرده پوشی شده و اطلاع رسانی درست انجام نشده است .

برخی می‌گویند سر منشا این پدیده در خارج از ایران است. آیا این موضوع، مسوولیت دولت ایران را در قبال شهروندان از بین نمی‌برد؟

· بسیاری می‌گویند که بخش بزرگی از این مساله از عهده دولت ایران خارج است زیرا ریزگردها از خارج از مرزهای ایران می‌آیند. ما اصلا در نامه خودمان این را انکار نکرده‌ایم. می‌دانیم که بخشی از این اتفاق به خاطر تغییرات اقلیمی و مشکلات طبیعی است و شاید نتوان برای آن کاری انجام داد. اما می‌دانیم که بخشی از این مربوط به داخل ایران است و دولت می‌توانسته با برنامه‌ریزی صحیح، از آن جلوگیری کند. در بسیاری از پروژه‌های عمرانی که در ایران اجرا شده، مسایل محیط زیستی در نظر گرفته نشده است. این موضوع به خوبی  در پروژه‌های سد سازی، استخراج نفت، تغییر مسیر رودخانه‌ها و آب رسانی دیده می‌شود. بنابراین، تاکید ما در این نامه این است که چه این مشکل مبنای داخلی داشته باشد و چه مبنای خارجی، چه به طور مستقیم تقصیر دولت باشد، چه به واسطه کوتاهی دولت اتفاق افتاده باشد، چه تقصیر این دولت باشد و چه تقصیر دولت های قبلی، جمهوری اسلامی به عنوان حکومت فعلی ایران در قبال شهروندانش مسوول است و به هیچ عنوان صرف این‌که بخشی از منشا این مساله در خارج از ایران است، رافع مسوولیت دولت ایران نیست.

تاکنون پاسخی از سوی گزارش‌گران ویژه سازمان ملل دریافت کرده‌اید ؟

· ما تاییدیه این نامه را گرفتیم؛ یعنی این نامه به دست گزارش‌گران ویژه رسیده و آن ها قول داده‌اند که در اولین فرصت پاسخ دهند و با مسوولان ایران هم مکاتبه کنند.