منظور حسن روحانی از رفراندوم چیست؟

رئیس جمهور ایران امروز در کنفرانس اقتصاد ایران که در تهران برگزار شد، خواستار برگزاری همه پرسی درباره برخی مسائل مهم اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شده است.

اشاره حسن روحانی به برخی اصل قانون اساسی باز می گردد که به گفته رئیس جمهور ایران در طول 36 سال گذشته هرگز اجرا نشده و با اتکا به آن می توان رفراندوم برگزار کرد. در طول سه دهه گذشته، سه رفراندوم عمومی در ایران برگزار شده است، ۱۲ فروردین ۱۳۵۸، ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و  6 مرداد ۱۳۶۸. با این حال هر سه مورد مربوط به تایید قانون اساسی و اصلاحات و تغییرات آن بوده است.

برگزاری رفراندوم در ایران فرایندی بسیار پیچیده است. در اصل 6 به همه پرسی به عنوان یک راه اداره کشور اشاره شده، در اصل 59 تاکید شده که قوه مقننه با تصویب دو سوم نمایندگان مجلس می تواند در برخی «در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی» همه پرسی انجام شد. اصل 99 نظارت بر برگزاری همه پرسی را به شورای نگهبان واگذار کرده و در اصل 110، صدور فرمان همه پرسی جزو وظایف و اختیارات رهبر اعلام شده است. در اصل 123، رئیس موظف است نتیجه را که امضا و ابلاغ کند. ملاحظه این اصول نشان می دهد رئیس جمهور برای برگزاری رفراندم، از حداقل اختیارات و قدرت مانور قانونی برخوردار است.

طرح این مسئله در فضای سیاسی ایران سابقه دارد. اسفند 88، محمود احمدی نژاد نیز در یک برنامه تلویزیونی با انتقاد شدید از دخالت مجلس در بودجه سال 89، خواستار رفراندوم درباره وضعیت پرداخت یارانه ها به مردم شد. درخواستی که از سوی مجلس و دیگر نهادها نادیده گرفته شد.

در دولت روحانی نیز پیش از این، اوایل مهرماه سال گذشته، رئیس جمهور ایران از نظرسنجی مردمی درباره رفتار دولت در سفر به نیویورک و مذاکره با آمریکا خبر داد که با واکنش های منفی متعددی مواجه شد. منتقدان آقای روحانی او را متهم به فریب کاری و تلاش برای برقراری رابطه با آمریکا کردند. 14 مهرماه، محمدکوثری، نماینده تندروی مجلس ایران گفت: «36 میلیون نفری که پای صندوق‌های رای آمدند به ایستادگی به آرمان‌های انقلاب رای داده‌اند.» در همان ایام، صفارهرندی، مشاور فرهنگی فرمانده سپاه نیز با این کنایه که «موضوع نظر سنجی را برخی افراد در کار روحانی گذاشتند»، گفت: « روحانی خودش می‌داند هیچ جای دنیا نظرسنجی اعتباری ازآن نوع که بگویند انتخاب مردم چنین است نداشته و ندارند.» علم الهدی، امام جمعه مشهد طبق معمول موضع تندتری گرفت: «مگر می‌توان در اصول اساسی انقلاب اقدام به نظرسنجی کرد؟ عده‌ای که قائل به اسلام تشریفاتی هستند نظرسنجی رابطه با آمریکا را مطرح می‌کنند. برخی از قلم به دستان مزدور می‌خواهند جاده صاف کن استکبار باشند.» فاطمه آلیا، نماینده تهران در مجلس به روز 13 آبان اشاره کرد و گفت: « این روز در کشور ما روز نظرسنجی و رفراندومی برای ارتباط با آمریکاست و پاسخی به آنان که ذوق‌زده شده‌اند.» و پیش از اینکه 13 آبان برسد، نمازگزاران در نماز جمعه 26 مهرماه تهران راهپیمایی کردند و در قطعنامه ای گفتند: « مسئولین قبل از آنکه از نظرسنجی در باب اصول اساسی انقلاب اسلامی سخن بگویند، برای پذیرش پروتکل استعماری الحاقی، به نظر مردم – که بارها از تریبون‌های مختلف اعلام شده- مراجعه کنند.»

اما علاوه بر منتقدان تندروی آقای روحانی، برخی چهره های میانه رو یا حامی وی نیز با این رویکرد مخالفت کردند. علی مطهری، نماینده حامی دولت در مجلس 13 مهرماه سال گذشته در گفت و گو با سایر خبرآنلاین، گفت: «موافق نظرخواهی در مسائل کلان و ملی نیستم چرا که ممکن است به مسائل دیگر نیز سرایت کرده و تنش​هایی را ایجاد کند. اصول سیاست خارجی ما مشخص است. اختیارات دولت و رئیس جمهور هم مشخص است و نیازی به نظرسنجی نیست. چرا که تسری این امر به مسائل دیگر همچون مسائل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی می​تواند مشکلاتی ایجاد کند.» وی گفته بود تنها زمانی که می توان به رفراندوم مراجعه کرد که بن بست باشد ولی اکنون با بن بستی مواجه نیستیم.

در همان ایام، علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین الملل آیت الله خامنه ای که از حامیان رویکرد دولت روحانی در زمینه پرونده هسته ای محسوب می شود نیز با تاکید بر اینکه نظرسنجی مستقیم نمی تواند مبنای تصمیم گیری های اساسی و تعیین کننده نظام باشد، مبنای قانونی چنین درخواستی را زیر سوال برد و به خبرگزاری فارس گفت: « کشورهایی که سابقه دیپلماسی‌شان از ما بیشتر است مثل انگلیسی‎ها، فرانسوی‎ها، روس‌ها و ... آیا برای برقراری رابطه با کشوری به نظرسنجی متکی هستند؟ بعد هم بسیاری از تصمیم گیری‎ها در حکومت مبتنی بر مجموعه اطلاعات پنهان و آشکار است.»

بر همین اساس، ظواهر نشان می دهد رئیس جمهور ایران در شرایط کنونی فقط می تواند از ایده اش حرف بزند، به ویژه اینکه آیت الله خامنه ای علاقه ای به طرح چنین مباحثی نشان نداده است. او آبان سال گذشته از نظرسنجی سخن گفت ولی اشاره به دولت آمریکا بود که به گفته رهبر جمهوری اسلامی اگر یک نظرسنجی عادلانه جهانی برگزار شود، مشخص می شود دولت آمریکا منفورتر از همه است.

اما برگردیم به دیگر محورهای سخنرانی امروز آقای روحانی. رئیس جمهور ایران در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر اینکه «آرمان ما به سانتریفیوژها» وصل نیست و باید اجازه داد سیاست خارجی و سیاست داخلی به اقتصاد یارانه بدهد، علاوه بر کنایه زدن به منتقدان تندروی خودش در زمینه برنامه هسته ای، به رویکرد بنیادین دولتش در طول یک و نیم سال گذشته اشاره کرده که ظاهرا با مخالفت های جدی مواجه است.

دولت آقای روحانی اصرار دارد با تمرکز بر دیپلماسی و حل مشکلات سیاست خارجی ایران به ویژه هسته ای، راهی برای حل مشکلات اقتصادی و گشایش فضای سیاسی داخلی باز کند ولی رهبر جمهوری اسلامی با تاکید بر اینکه با تکیه بر اقتصاد مقاومتی می توان مشکلات داخلی را حل کرد، روی خوشی به این راهبرد نشان نداده است.

آقای روحانی همچینن در بخش دیگری از سخنرانی انتقادی خود به موضوع فساد، رانت و انحصار اشاره کرده و گفته فساد همه جا فراگیر شده، اطلاعات اول دست دختر خاله، پسر عمه ها می رسد و از اینکه اقتصاد ایران به جای تعامل با جهان به دنبال خود درمانی بوده، انتقاد کرده است.

او همچنین بار دیگر تکرار کرده است: «اگر موضوعی منحصر در دست گروه خاصی باشد فساد ایجاد می‌شود حتی اگر سلمان و ابوذر باشد.» پیش از این برخی رسانه ها گمانه زنی کرده بودند که منظور وی از این سخنان، سپاه پاسداران است ولی سردار جعفری، فرمانده این نیروی نظامی گفت از رئیس جمهور در این زمینه سوال شده و وی گفته است منظورش سپاه نبوده است.

رئیس جمهور ایران همچنین از اینکه برخی نهادها کار اقتصادی می کنند ولی مالیات نمی دهند، انتقاد کرده و گفته است "تا می‌گوییم فلان نهاد باید مالیات بدهد بساطی درست می‌شود". این بار به نظر می رسد واقعا منظور حسن روحانی سپاه پاسداران باشد. این نهاد نظامی به همراه برخی نهادهای مهم اقتصادی دیگر از جمله آستان قدس رضوی و ستاد اجرایی فرمان امام که مانند سپاه زیر نظر آیت الله خامنه ای اداره می شوند، از دادن مالیات معاف شده اند.

ماه گذشته مجلس ایران قانونی در این زمینه تصویب کرد که در صورت نهایی شدن در شورای نگهبان این نهادها نیز باید مالیات بپردازند. اظهارات رئیس جمهور ایران نشان می دهد که اکنون فشارهای دو قوه بر این نهادها برای پرداخت مالیات هماهنگ تر و بیشتر شده است.

با وجود چنین هماهنگی ها به نظر می رسد هنوز رئیس جمهور ایران برای پیشبرد این ایده ها با موانع مهمی روبرو است، هم در زمینه مبارزه با رانت و هم در زمینه برگزاری همه پرسی، همانگونه که خودش در سخنرانی امروز اشاره کرده است: « برخی امور، سیاست داخلی‌اش خیلی خیلی قوی است. بیش از آنچه که فکر می‌کنید.»