پیامدهای توافق‌نامه‌ هسته‌ای در عرصه‌های فرهنگی

سرانجام پس از ۱۲ سال مذاکرات فرسایشی و تحریم اقتصادی، توافق‌نامه‌ جامع هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های جهانی به دست آمد. هم‌زمان با این رویداد تاریخی در نخستین گام،  قیمت ارز و طلا در بازارهای تهران کاهش پیدا کرده است. هنوز معلوم نیست که تا چه حد این توافق پایدار باشد.

هنوز جوهر توافق‌‌نامه هسته‌ای خشک نشده که جان بونر، سخنگوی مجلس نمایندگان آمریکا در سخنانی خطاب به باراک اوباما گفته است که توافق‌نامه هسته‌ای زمینه‌ساز رقابت هسته‌ای نه تنها در خاورمیانه بلکه در کل جهان خواهد بود. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل هم‌آوا با دلواپسان ایرانی و رسانه‌های اصول‌گرا به توافق‌نامه هسته‌ای تاخته  و از آن به عنوان «یک اشتباه سیاسی با پیامدهای تاریخی» یاد کرده است. به گفته حسن روحانی، رییس جمهوری ایران چنانچه توافق‌نامه هسته‌ای بپاید از دو ماه آینده اجرایی خواهد شد.

احتمال کاهش تورم اقتصادی و فرهنگی

 با به اجرا درآمدن توافق‌نامه جامع هسته‌ای، این احتمال وجود دارد که سرمایه‌گذاری خارجی در ایران به ویژه در عرصه‌ صنایع نفت و پتروشیمی و اتومومبل‌سازی و قطارهای سریع‌الاسیر رونق پیدا کند. آلمان، فرانسه و بریتانیا در صف سرمایه‌گذاران قرار دارند. احتمال دارد در دو روز آینده زیگمار گابریل، وزیر اقتصاد آلمان به تهران و اصفهان سفر کند. سرمایه‌گذاری خارجی، دلالی و رانت‌خواری را کاهش می‌دهد و تورم منطقی می‌شود. کاهش تورم اقتصادی قطعاً به کاهش تورم در عرصه‌های فرهنگی نیز منجر خواهد شد. 

علی جنتی، وزیر ارشاد اسلامی دو سال پیش یکی از هدف‌های استراتژیک فرهنگی دولت را برقراری دیپلماسی فرهنگی نامید. دولت تاکنون در این جهت گام‌های لرزانی برداشته است. نشست «تعاملات فرهنگی ایران و فرانسه؛ نمایشگاه‌های پاریس و تهران» که با حضور امیرمسعود شهرام‌نیا (قائم‌مقام و معاون اجرایی بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران) برتراند موریسه (رئیس نمایشگاه کتاب پاریس) و تیه ری ویل ( رایزن فرهنگی فرانسه در ایران) در بحبوحه نمایشگاه کتاب تهران برگزار شد، یکی از گام‌های لرزان دولت در این جهت است. انتظار می‌رود با اجرایی شدن مفاد توافق‌نامه هسته‌ای چنین تلاش‌هایی به ثمر بنشیند. آنگاه شاهد غرفه‌های ایران در نمایشگاه‌های کتاب، صنایع دستی و هنرهای تجسمی در کشورهایی مانند ایتالیا، آلمان و فرانسه خواهیم بود.

قانون کپی‌رایت: مانعی برای دیپلماسی فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی با قانون کپی‌رایت (حق تکثیر) در ارتباط تنگاتنگ قرار دارد. در نمایشگاه کتاب تهران، وزارت ارشاد اسلامی درباره این موضوع چالش‌برانگیز نشست‌های تخصصی برگزار کرد، بدون آنکه به نتیجه مشخصی دست یابد.

 مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری در بازدید از نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت ماه سال جاری از تدوین لایحه‌ای خبر داد که در آن برای تخلف از مالکیت فکری آثار ادبی و هنری مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است. به یک معنا حق تکثیر در ایران تاکنون یک‌سویه بوده و صرفاً تلاش کرده حق مالکیت فکری پدیدآورندگان ایرانی را تضمین کند. این رابطه می‌بایست با پیوستن ایران به کنوانسیون برن، دوسویه و به لحاظ جهانی الزام‌آور باشد. در این صورت در وهله نخست با ورود به بازارهای جهانی، شمارگان کتاب‌های کودک و نوجوان در ایران افزایش پیدا می‌کند. در وهله بعدی ترجمه آثار ادبیات غرب در ایران تنها با رضایت ناشر و مؤلف غربی امکان‌پذیر خواهد بود. اگر این اتفاق بیفتد، سانسور آثار ترجمه هم به این دلیل که منوط بر رضایت مؤلف غربی کتاب است، به سادگی امکان‌پذیر نخواهد بود.

انتظار می‌رود که چنانچه چالش کپی رایت از سر راه برداشته شود، ترجمه در ایران به لحاظ کمی افت کند، اما از نظر کیفی ارتقا یابد و متحول شود. ترجمه‌های موازی هم از بین خواهند رفت، قیمت کتاب نیز تا حدی واقعی می‌شود و تورم در این عرصه هم کاهش پیدا می‌کند.

موسیقی: یک شکست بزرگ

در عرصه سینمای جشنواره‌ای نیز تحولاتی نه چندان ژرف اتفاق خواهد افتاد. از هم‌اکنون می‌توان نمودهایی از آن را سراغ کرد. برای مثال فیلم «محمد رسول‌الله» ساخته مجید مجیدی برای نخستین بار در اکران جهانی‌اش در جشنواره فیلم مونترال به نمایش گذاشته می‌شود. انتظار می‌رود که سینمای مستند به عنوان تنها عرصه نسبتاً مستقل سینمای ایران رونق بیشتری پیدا کند.

سینمای اجتماعی ایران اما همچنان با بیشترین حاشیه‌ها مواجه خواهد بود. قرار نیست شیرینی توافق هسته‌ای و سرمایه‌گذاری خارجی در ایران با فیلم‌های اجتماعی، تلخ شود. فیلم‌هایی مانند «یک حبه قند» ساخته رضامیرکریمی که هم مصرف داخلی دارند و هم تصویر خوبی از خانواده ایرانی به دست می‌دهند، در پرتو توافق ایران با غرب، جشنواره‌پسند خواهند شد.

تئاتر ایران هم که عملاً تعطیل است، ممکن است در چارچوب دیپلماسی فرهنگی یاد شده دولت حسن روحانی در جشنواره‌های خارجی شرکت فعال‌تری داشته باشد. اما موسیقی همچنان بر اساس رهنمودهای رهبر جمهوری اسلامی، مهم‌ترین چالش دولت و به یک معنا پاشنه آشیل او و سیبل سرکوب فرهنگی خواهد بود. لغو کنسرت‌ها همچنان در صدر خبرهای فرهنگی قرار می‌گیرند و هم‌زمان، در خارج از ایران، دولت با رایزنی فرهنگی تلاش می‌کند فرصتی برای برگزاری کنسرت‌های موسیقی نواحی و موسیقی ملی ایران فراهم آورد. در داخل اما «اسلامیزه» کردن موسیقی پاپ و رپ و محفلی کردن موسیقی تلفیقی ادامه پیدا می‌کند.

کاهش همبستگی با فرودستان؛ چالش‌های مدنی

در مجموع انتظار می‌رود که همبستگی طبقه متوسط جامعه با اقشار فرودست هردم کاهش بیشتری پیدا کند و به این ترتیب محتوای ادبیات خلاق و هنر معاصر در ایران درون‌گراتر و غیر اجتماعی‌تر شود. هم‌ازین‌روی چالش‌های مدنی مانند حقوق کارگران، حقوق اقلیت‌های مذهبی، و دگرباشان جنسی کاملاً در حاشیه قرار می‌گیرد و نه بیان ادبی پیدا می‌کند و نه درهنر و سینما فرصتی برای ابراز می‌یابد.

نهادهای فرهنگی – تبلیغی جمهوری اسلامی که زیر پوشش بیت رهبری قرار دارند از همه این تحولات برکنار می‌مانند. آن‌ها با شعار «سبک زندگی اسلامی» که در برنامه ششم توسعه هم پیش‌بینی شده، مصرف داخلی خواهند داشت و تلاش می‌کنند با این شعار، سهم خود را از ثروت به دست آمده تضمین کنند. کتابخانه‌های عمومی کشور، مدارس، دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها و همچنین ساخت فیلم های مجلل، حماسی و پرخرج با محتوای مذهبی و تبلیغی همچنان در انحصار خودی‌ها خواهد ماند.

در مجموع توافق‌نامه‌ هسته‌ای اگر تحقق پیدا کند، مانند فیلتر عمل می‌کند: با ایجاد اشتغال و کاهش تورم، آن‌ها که واقعاً حرفی برای گفتن دارند باقی می‌مانند. این به معنای کاهش تورم فرهنگی در چارچوب «دموکراسی هدایت‌شده» توأم با تداوم سرکوب در درون به پشتوانه سازش با بیرون است.