جنگ و خونریزی؛ پایان جاده بیابان‌گستری در ایران

تپه‌های ماسه‌ای، بیابان‌های مه‌گرفته پهناور با رمل‌های نخودی‌رنگ که در نور غروب و طلوع آفتاب مناظری دلرُبا را مقابل چشمان تماشاگر قرار می‌دهد می‌تواند موهبتی باشد و فرصتی یگانه برای جلب گردشگران. توسعه بیابان‌ها و از دست رفتن سرسبزی  اما جز فقر، کشمکش، نزاع و مهاجرت ماحصل دیگری در برنخواهد داشت. ایده کنترل فرسایش خاک و مقابله با بیابان‌زایی را ۴۰ سال پیش ایران با برگزاری سمیناری منطقه‌ای مورد توجه قرار داد. ۲۰ سال بعد از آن بود که معاهده‌ای جهانی برای این منظور منعقد شد. روز انعقاد کنوانسیون در ۱۷ ژوئن (۲۷ خرداد) را روز جهانی مبارزه با بیابان‌گستری نامیدند.

ایران در زمینه ایده‌پردازی و اقدام برای کنترل بیابان‌زایی، یکی از کشورهای پیشرو منطقه بوده است. با این حال امروز ایران از صدرنشینان جدول فرسایش خاک و نابودی زمین است.

۲۰ سال جلوتر از جهان
کنفرانس منطقه‌ای مقابله با بیابان‌زایی و اکولوژی مناطق خشک در سال ۱۳۵۳ در ایران برگزار شد. در این گردهمایی نمایندگان ۲۲ کشور خشک و مدیران ارشد برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP)، برنامه عمران سازمان ملل متحد(UNDP)، یونسکو، اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) و سازمان جهانی خوار و بار (FAO) شرکت کردند.  ۲۰ سال بعد از این کنفرانس، توجه جهانی به مناطق خشک و بیابانی، فرسایش خاک و مبارزه با بیابان‌گستری جلب شد.
اسکندر فیروز، بنیانگذار و نخستین رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست در کتاب خاطراتش نوشته است: «در سخنرانی افتتاحیه كنفرانس به عنوان مقدمه گفتم كه ما نماینده ۲۲ كشور همسایه هستیم و این كشورها بزرگترین و پرجمعیت‌ترین منطقه خشك دنیا را تشكیل می‌دهند، گستره‌ای كه از اقیانوس اطلس تا آسیای مركزی امتداد دارد. این وضع جغرافیایی ما باید خشكی غیرقابل اجتناب و همچنین تأثیرات تاریخی استفاده از زمین برای كشاورزی و دامپروری را- كه در برخی نواحی این گستره به بیش از ده هزار سال پیش برمی‌گردد، با هم تحمل کنیم.»

او در ادامه افزود: «در این مدت جنگل‌ها و مراتع را تخریب كردیم، تغییرات عمده و مخرب در انواع گیاهان خود به وجود آوردیم و– از همه بدتر -خاك كشورهای‌مان را ویران كردیم و با این همه، شاید فقط شتاب در ازدیاد جمعیت كشورهایمان ما را بیشتر متوجه كرده است كه نباید بگذاریم این فرایندهای زیان‌آور ادامه یابند.»
فیروز در خاتمه گفت: «مناطق خشك بخشی وسیع از خاك كشورهایمان را در بر می‌گیرند و منبع و ممر كلانی هستند؛ به این دلیل در اینجا جمع شده‌ایم تا برنامه‌ریزی كنیم و برای حفظ این منابع كه داریم آن ها را به باد می دهیم و آسودگی بیشتر مردم كشورهای‌مان از این اراضی وسیع به درستی بازیابی و آبادسازی كنیم.»

مبارزه جهانی با بیابان‌گستری
بیابان‌گستری در کنفرانس ریودوژانیرو موسوم به اجلاس زمین در ۱۹۹۲ به عنوان مهمترین چالش پیش‌روی توسعه پایدار معرفی شد. پس از آن در ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ کنوانسیون «مبارزه با بیابان‌گستری در مناطقی که با خشکسالی مواجه‌اند به ویژه آفریقا» در پاریس منعقد شد. دو سال بعد از آن، ایران با تصویب مجلس شورای اسلامی به این کنوانسیون پیوست. مرجع این کنوانسیون در ایران، وزارت جهاد کشاورزی است. 
کنوانسیون مبارزه با بیابان‌گستری به طور مشخص، اراضی خشک، نیمه خشک و مناطق نیمه‌مرطوب را هدف قرار داده است. در سال ۲۰۰۷ این کنوانسیون برنامه استراتژیک ۱۰ ساله (۲۰۰۸-۲۰۱۸) را ارائه کرد با هدفی مهم: «ایجاد مشارکت جهانی برای مقابله و معکوس کردن روند بیابان‌گستری و تخریب اراضی،‌ و نیز کاهش اثرات ناشی از خشکسالی در مناطق آسیب‌دیده به منظور کاهش فقر و حمایت از پایداری محیطی».
۱۹۵ عضو این کنوانسیون برای بهبود شرایط زندگی مردم در سرزمین‌های خشک با هم همکاری می‌کنند. برای این منظور افزایش کیفیت زمین و بهره‌وری خاک، و کاهش اثرات خشکسالی را در دستور کار قرار داده‌اند. رویکرد این کنوانسیون، تشویق اهالی بومی مناطق آسیب‌دیده و در خطر است که خود با از دست رفتن کیفیت زمین و بیابانی‌شدن مبارزه کنند. مرجع این کنوانسیون (که سازمان ملل است) تسهیلاتی را نیز برای همکاری کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه‌یافته فراهم می‌کند که عبارتند از: انتقال دانش و تکنولوژی برای مدیریت پایدار سرزمین.   
گرچه ایران به عضویت این کنوانسیون درآمده است و از چهل سال پیش تا کنون اقدام‌هایی نیز در راستای مبارزه با بیابان‌گستری انجام داده اما مقام نخست را در فرسایش خاک و بیابانی‌شدن به خود اختصاص داده است (میزان فرسایش و صادرات خاک ایران به کشورهای عربی منطقه، پیشتر در ایران‌وایر منتشر شد). روند موجود بنا بر پیش‌بینی‌ها و نمونه‌های مشابه در سومالی، نیجر، عراق و سوریه این احتمال را افزایش می‌دهد که ایران نیز به محل نزاع و خونریزی و جنگ‌های فرسایشی بدل شود. گرچه تپه‌های ماسه‌ای زیبا و چشم‌نوازند اما روند بیابانی شدن ایران‌زمین بی‌شک، پایان خوشی را برای ایرانیان رقم نخواهد زد.