ارومیه؛ شهری در ایران با ده‌ها کلیسا

وارطان وارطانیان، ارومیه، شهروند خبرنگار

ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی در ایران با وجود آنکه شهریست با اکثریت مسلمانان شیعه  اما ده ها کلیسا در آن وجود دارد (تعداد این کلیساها بین 60 تا 80 مورد ذکر شده است). کلیسای ننه مریم، کلیسای مارگیوکیس، کلیسای آشوری مادت خنه، کلیسای ماردانیال، کلیسای آشوری مار صبر شیوع، کلیسای موانا، کلیسای مارتوما، کلیسای پطور سوپولیس، کلیسای قره باغ، کلیسای سیر ارومیه، کلیسای شرق آشوری و کنیسه کلیمیان تنها تعدادی از آنها هستند.

قدمت برخی از كليساهای ارومیه به دوره های کهن تاریخی ‌ بر می گردد. بر اساس اعلام کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، تعدادی از آنها در دوران‌ حکومت ساسانیان که از سال 224 تا 651 میلادی بر ایران فرمانروایی می‌کردند ساخته شده اند.

در این شهر اقلیت های قومی و مذهبی مانند ترک‌ها، کردها، ارمنیان و آشوریان سالهاست همزیستی مسالمت آمیزی دارند. در ارومیه و روستاهای اطراف در مجموع حدود 600 مسجد متعلق به مسلمانان وجود دارد که بخش زیادی از آنها به شیعیان که اکثریت را در این شهر دارند تعلق دارد. همچنین در ارومیه تعدادی مسجد برای عبادت مسلمانان سنی وجود دارد، مسجد نور، مسجد جامع اهل سنت، مسجد صلاح الدین ایوبی، مسجد امام شافعی تعدادی از این مساجد هستند.

جمیعت شهر ارومیه بر اساس آخرین سرشماری عمومی ایران که در سال 1390 انجام شد در حدود 670 هزار نفر اعلام شد. آماری دقیق و قابل تایید به صورت رسمی از ترکیب جمعیتی قومی و مذهبی در ارومیه در دست نیست، اما برخی آمارهای غیر رسمی حکایت از آن دارد که  ترک‌ها بیشتر از 80 درصد، کردها بیشتر از 10 درصد، فارس ها بیشتر از 5 درصد، آشوریان حدود 2 درصد و ارمنیان کمتر از یک درصد جمعیت این شهر را شامل می شوند.

تا کنون گزارشی در رابطه با اذیت و آزار مسیحیان ارومیه توسط همسایگان مسلمانشان منتشر نشده است. تنها در یک مورد فریدون آدمیت در کتاب «امیرکبیر و ایران» درباره ظلم و تعدی به مسیحیان ارومیه چنین آورده است:«و در صفر 1266 به‌ محمد رضا خان‌، وزیر آذربایجان‌، دستور داد: "و از قراری‌ كه‌ مذكور شد، از خوانین‌ افشار اورمیه‌ و بعضی‌ از اهالی‌ آنجا نسبت‌ به‌ طایفه نصرانیه‌ ساكن‌ اورمیه‌، بی‌حسابی‌ و ظلم‌ می‌رسد، و آنها را تكلیف‌ به‌ تغییر مذهب‌ می‌نمایند. از اینكه‌ هر یك‌ از ملل‌ متبوعه‌ و مذاهب‌ مختلفه‌ كه‌ در ممالك‌ پادشاهی‌ هستند باید در عین‌ فراغت‌ و آسودگی‌ زندگی‌ كنند، و به‌ دعای‌ دوام‌ دولت‌ قاهره‌ بپردازند، لهذا به‌ آن‌ مخدوم‌ اظهار می‌شود كه‌ به‌ مباشرین‌ امور دیوانی‌ اورمیه‌ قدغن‌ نمایند كه‌ در هر باب‌، مراقب‌ احوال‌ طایفه مزبور بوده‌، نگذارید كه‌ از كسی‌ نسبت‌ به‌ آنها تعدّی‌ و بی‌حسابی‌ برسد و آنها را تكلیف‌ به‌ تغییر مذهب‌ نمایند.»

با وجود جمعیت اندک آشوریان و ارمنیان به عنوان دو اقلیت مسیحی مذهب در ارومیه، اما به دلیل قدمت و پیشینه حضور این دو قوم به ویژه آشوریان در این شهر تعداد و قدمت کلیساهای ارومیه بسیار زیاد است.      

مسيحيان در اروميه يا از ارمنیان هستند و يا از آشوريان و کلدانی‌ها. ارمنیان که منتسب هستند به سرزمین و کشور ارمنستان کنونی، آشوريان نيز منتسب به آشوريان مشهور تاريخ در عراق و تمدن بین النهرین، کلدانی‌ها نيزاز اقوام سامی‌اند که در عراق و ترکيه فعلی پراکنده بودند. از نظر مذهبي نيز مسيحيان اروميه به فرقه‌های مذهبی مختلف تعلق دارند. اين فرقه‌ها از کاتوليک تا ارتودکس، پروتستان ، نسطوري تا گريگوري و... را شامل می شود.

به دلیل همین تفاوت‌ها در بين مسيحيان ارومیه عبادتگاه‌ها وکليساهای مختلف نیر در این شهر وجود دارد. این تفاوت‌ها هم به سبک و سیاق معماری بنا و هم به آداب و ترتیب عبادت در انها مربوط است. بین 10 تا 15 کليسای سنگی در این شهر وجود دارد که دوره ساخت اغلبشان به قرن‌های چهارم تا هفتم ميلادی بر می گردد. در دوران معاصر مرمت اين کليساها بيشتر بعد از ورود روس‌ها به ايران انجام گرفته است. يعني از سال 1954 به بعد و به سبک حاضر مرمت شده اند.

كليساهاي اروميه بيشتر شامل كليساهاي آشوريی‌هاست، البته كليساي مربوط به ارامنه (كليسای قره باغ) هم در نزديكي اين شهر ديده مي‌شود. مهم‌ترين كليساي اروميه، كليساي حضرت مريم معروف به ننه مريم است. اين كليسا در مركز شهر اروميه و در خيابان قدس (خيام) قرار گرفته و بناي اوليه آن مربوط به قرن اول ميلادی است و از آن به‌عنوان كهن‌ترين كليسای ايران ياد می‌شود.

کلیسای ننه مریم- که امروزه به نام کلیسای شرق آشور نامیده می شود- در خیابان قدس شهر ارومیه قراردارد و یکی از آثار بی نظیر و تاریخی آشوری های ارومیه است. در سده های گذشته دفن اموات در این محل انجام می گرفت. این بنا در طی قرون مورد مرمت قرار گرفت.نمای فعلی متعلق به دوره ساسانی است و دارای طاق ها و قرینه سازی ‌هایی قابل مقایسه با معماری آتشکده های ساسانی است. طبق روایت نویسندگان آشوری و مسیحی این بنا قبلاً  آتشکده بود و یکی از معابد معروف زرتشتیان این دیار به شمار می رفت.

علاوه بر کلیساهای موجود در خود شهر ارومیه، در بسیاری از روستاهای اطراف این شهر نیز یک یا چند کلیسا دیده می شود. در تعدادی از این روستاها همچنان جمعیتی کوچک از آشوریان زندگی می کنند، در تعدادی دیگر اما ساکنان آشوری سالهاست به شهرهای بزرگتری مانند ارومیه و یا تهران کوچ کرده‌اند.

با وجود این اما این کلیساها همچنان فعال هستند و آشوریان هر چند وقت یک بار به روستای محل سابق زندگی خود سر می زنند و در کلیسا عبادت می کنند. نکته جالب توجه در این باره آنکه به گفته برخی از اهالی روستاها آشوریان کوچ کرده کلید کلیسای خود را به همسایگان سابق و بازماندگان در روستا که همه مسلمان هستند سپرده اند تا آنها هر از گاه با باز کردن در این عبادتگاه به آن سرکشی کنند.

از کلیساهای موجود در روستاهای اطراف ارومیه نیز می توان به این موارد اشاره کرد: کلیسای آده در روستایی به همین نام، کلیسای گئورگ مقدس در روستای گردآباد، کلیسای حضرت مریم عیسی در روستای عیسی لو، کلیسای حضرت مریم در روستای دیگاله، کلیسای ارمنی نیشان و کلیسای آشوری مار خنه در روستای جمال آباد، کلیسای سپورغان در روستایی به همین نام، کلیسای مارگیورگیز در روستای گل پرچین (گلپاشین)، کلیسای مارسرگیز در روستای سیر.