راکون؛ شبحی در جنگل‌های شمال ایران

راکون‌ها جانورانی هستند برخوردار از قابلیت‌های وصف‌ناشدنی در انطباق با شرایط جدید. این پستانداران می‌توانند در عرصه‌هایی که زیستگاه طبیعی‌شان نیست به گونه‌ای مهاجم بدل شوند و برای گونه‌های بومی خطرناک باشند. همه‌چیزخوارانی بومیِ آمریکایِ شمالی‌‌ که سر از ایران درآورده‌اند. 

 

به تازگی روزنامه شرق خبر داده است که راکون‌ها در جنگل‌های استان گیلان مشاهده شده‌اند. این نخستین بار نیست که رسانه‌ها چنین گزارش‌هایی منتشر می‌کنند و از مشاهده راکون خبر می‌دهند. حدود ده سال پیش گزارشی نوشتم که در روزنامه همشهری منتشر شد با عنوان «بایگانی یک پرونده». ۱۴ سال قبل از انتشار آن، امیر شکرگزار، محیط‌بان بازنشسته اداره محیط‌زیست گیلان، مشاهده راکون‌ها را ثبت کرده بود. وقتی او به همکارانش می‌گفت که راکون را در گشت‌زنی‌هایش دیده‌ است. اما کسی باور نمی‌کرد این جانور مخفی‌کار که چون شبحی بی‌صدا در جنگل حرکت می‌کند از آمریکای شمالی راهی ایران شده باشد. 

هوشنگ ضیایی، کارشناس معتبر حیات‌وحش نیز همان سال‌ها بر اساس یک بررسی میدانی درباره حضور راکون در جنگل‌های گیلان مقاله‌ای در مجله شکار و طبیعت منتشر کرد. او در مقاله‌اش نام روستاهایی را آورد که اهالی آنها راکون‌ها را دیده یا کشته بودند. نوشته بود به احتمال زیاد راکون‌هایی که در مراکز پرورش شوروی سابق برای پوست‌شان نگه‌داری می‌شدند، فرار کرده‌ و از مرزهای خشکی شمال غرب وارد ایران شده‌اند. ضیایی همچنین به پراکنده شدن راکون‌ها و دیدن شدن آنها در مازندران پرداخته و در ارتباط با انفجار جمعیت این گونه مهاجم و غیربومی هشدار داده بود.

  
ورود راکون به ایران موضوعی شد که فیلم کوتاه و مستندی در این‌باره بسازم. بخش عمده متنی که در این فیلم مستند توسط اسماعیل میرفخرایی خوانده شد از همان گزارش منتشر شده در همشهری یعنی «بایگانی یک پرونده» می‌آمد. 
«راکون؛ میهمان‌ ناخوانده» نخستین تجربه فیلم‌سازی‌ام بود برای آن که نشان دهم می‌توان با بودجه‌ای معقول فیلم‌هایی درباره طبیعت و حیات‌وحش ساخت که تا حد ممکن بینندگان نیز سرگرم شوند. این فیلم با هزینه شخصی و بدون کوچک‌ترین حمایتی ساخته شد و هیچ‌گاه امکان پخش از تلویزیون را پیدا نکرد. مدیران صدا و سیما در آن مقطع که کابینه خاتمی جای خود را به یاران احمدی‌نژاد داده بود می‌گفتند که باید «مشکلات جدی محیط‌زیست» را نشان داد. ورود راکون که می‌تواند خطری بالقوه برای جنگل‌های شمال باشد از نظر آنان «مشکل جدی» نبود. حتی آنان که برای ساخت فیلم مشوقم بودند و از قضا در تلویزیون هم رفت‌وآمدی داشتند (و دارند) کوچکترین روزنه‌ای باز نکردند تا فیلم امکان پخش پیدا کند. با این حال هر از گاهی شفاهی و کلامی می‌گفتند که به عنوان اولین تجربه‌،کار قابل قبولی ارائه داده‌ام.  

در همان اثنای ساخت فیلم (اواخر اسفند ۱۳۸۱)، آقای ضیایی در تماسی گفت مردم محلی در تالش یک راکون را زنده‌گیری کرده‌اند. او خبر را از آقای شکرگزار شنیده و خوشحال بود که هادی سلیمان‌پور* معاون وقت محیط طبیعی به تحقیق درباره این جانوران در ایران علاقمند شده و قرار است پژوهش‌های اولیه در این زمینه انجام شود. 

 

دیدن راکون در آن شکل و شمایل، رقت‌انگیز بود؛ زنجیری را به گردنش با قفل بسته و سر دیگر زنجیر را به تیرکی وصل کرده بودند. راکون نگون‌بخت با گوش‌ها و دندان‌های شکسته، چنان وحشت کرده بود که نمی‌خواست از تیرکی که به آن بسته شده بود پایین بیاید. بعد از این که جانور دندان‌شکسته به پارک پردیسان منتقل شد، دامپزشکی او را معاینه کرد و تشخیص داد دنده‌هایش هم شکسته است. راکون چند هفته‌ای تحت مداوا بود و آقای ضیایی به آن سر می‌زد. تا این که محیط‌بانان پردیسان خبر دادند راکون فرار کرده است. دو فرض دیگر هم می‌توان برای ناپدید شدن راکون در نظر گرفت؛ یا راکون مرده بود (دامپزشک حال عمومی‌اش را البته رو به بهبود توصیف می‌کرد) و یا آن را دزدیده بودند.

راکون‌ها برخلاف تصور غذای‌شان را نمی‌شورند بلکه غذاهای آبدار را دوست دارند. این جانوران قدرت تطابق عجیبی با شرایط مختلف دارند؛ همه‌چیزخوارند، قادرند شنا کنند و از درخت بالا بروند. بر اساس اطلاعات فیلم مستندی که بی‌بی‌سی آن را تهیه کرده: «از سال ۱۹۳۰جمعیت راکون‌ها در آمریکا ۲۰ برابر شده و پراکندگی آنها نیز ۳۰ درصد رشد داشته است.» 
بعد از حدود ربع قرن از نخستین مشاهده این جانوران به ظاهر بامزه در جنگل‌های گیلان اثری از مطالعه‌ای فراگیر در ایران نمی‌توان سراغ گرفت که معلوم‌مان کند راکون‌ها چه اثری بر روی جانوران و به خصوص پرندگان بومی جنگل‌های شمال، زیستگاه‌ها و کشاورزی خواهند داشت. بعد از گذشت ۲۵ سال از نخستین مشاهده راکون‌ها در جنگل‌های گیلان می‌توان حدس زد نظر تمامی مدیران سازمان محیط‌زیست در این بازه زمانی طولانی به نظر آن مدیران سیمای جمهوری اسلامی نزدیک بوده است؛ از منظر این دو گروه وجود گونه‌های غیربومی که احتمال می‌رود به گونه‌های مهاجم بدل شوند، «مشکل جدی محیط‌زیست» نیست.
 

---

* هادی سلیمان‌پور؛ سفیر ایران در آرژانتین بود. او در انگلستان به زندان افتاد چون متهم بود که در انفجار سال ۱۹۹۴ مرکز يهوديان آرژانتين در بوئنوس آيرس دست داشته است. بعد از محاکمه‌ای جنجالی در لندن در سال ۲۰۰۳ تبرئه شد و به ایران بازگشت. اما به جای رفتن به وزارت امور خارجه (سازمانی که از آنجا آمده بود)، به معاونت سازمان محیط‌زیست گمارده شد. او خود را فعال اکوتوریسم می‌داند. زمانی که معاون سازمان محیط‌زیست به عنوان مشاور سازمان گردشگری نیز فعالیت می‌کرد. سلیمان‌پور اکنون ریاست مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وابسته به وزارت خارجه را به عهده دارد.