گلسنگ‌ها در تخت جمشید می‌تازند

سنگهای مجموعه بناهای تخت جمشید که یادگارانی از 2500 سال پیش هستند چندین سال است با عاملی آسیب زا و مخرب به نام گلسنگ دست و پنجه نرم می کنند. گلسنگ‌ها در کتابهای زیست شناسی اینگونه معرفی شده اند: " موجودی متشکل از قارچ و جلبک است که با سرعت بسیار کم رشد می کند و می تواند در زیستگاههای نامناسب مثل کویر و نواحی قطب جنوب زنده بماند. بسیاری از گونه های این گیاه روی سنگها می رویند و مواد معدنی آنها را جذب می کنند که در نتیجه‌ فعل و انفعال گلسنگ، سنگها می شکنند و به خاک تبدیل می شوند."  همین ویژگی این موجودات به خطری برای آثار ارزشمند موجود در تخت جمشید بدل شده است.

تخت جمشید یا آنگونه که غربی ها آن را می شناسند پرسپولیس از سال ۱۹۷۹ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است. این اثر همچنین با شماره 114 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

این اثر شناخته شده ترین محوطه و بنای تاریخی ایران است. بسیاری این بنای بازمانده از دوره امپراطوری هخامنشیان در نزدیکی شهر شیراز را به عنوان نمادی از شکوه ایران باستان می شناسند. با این حال مجموعه کاخ‌های تمام سنگی قرار گرفته در این محوطه که حدود 13 هکتار وسعت دارد به دلیل قرار گرفتن در فضای باز و بودن در معرض آفتاب و باران و ... همیشه در معرض آسیبها و تخریبهایی بوده اند.

گلسنگها یکی از این عوامل تخریبی در این بنای تاریخی هستند. سرعت رشد این موجودات بسیار پایین است اما با این همه بسیاری از گونه‌های این گیاه حتی هنگامی که روی بدنه‌ای از سرسخت‌ترین جنس سنگ نیز رشد و نمو کنند با جذب مواد معدنی آن و انجام فعل و انفعالاتی، موجب شکسته شدن بافت‌های سنگ و تبدیل آن به خاک می‌شوند.

چندین سال است که رسانه های رسمی ایران در رابطه با خطر گلسنگها برای بنایی تاریخی و ارزشمند که تمام اجزا و قسمتهای آن از سنگ ساخته شده است مطالبی را منتشر کرده اند. در این مدت مسئولان بنیاد پارسه پاسارگاد، بنیادی که متولی نگهداری و امور مدیریتی و مرمتی بناهای تاریخی موجود در دشت مرودشت شامل تخت جمشید، آرامگاه کوروش و آرامگاه های دیگر شاهان هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب و شهر اصطخر است،  نیز چندین بار از اتخاذ تصمیمات و راهکارهایی  برای مقابله با گلسنگها خبر داده اند.

در همین رابطه تابستان گذشته مسعود رضایی منفرد سرپرست پایگاه تخت جمشید اعلام کرد: «در خصوص گلسنگها یکسری مطالعات را از سال 82 در تخت جمشید شروع کردیم که این مطالعات بر روی گونه های مختلف گلسنگ انجام شده است. در این خصوص با یک گروه ایتالیایی تفاهمنامه منعقد شده، همچنین در این مدت برخی از گلسنگها را با لیزر و برخی دیگر با شستشوی کتیبه ها از بین بردیم اما به خاطر حساسیت تخت جمشید نباید خطا کنیم و در این خصوص به دنبال راهبرد علمی و جامع برای مبارزه با این گلسنگها هستیم. برخی از این گلسنگها را می توان با لیزر و شستشو از بین ببریم اما برای برخی دیگر این اقدامات بی فایده است اما باید برای مقابله با گلسنگها خطا را به حداقل برسانیم.»

طبق گفته این مقام مسئول گلسنگ پدیده ای است که تمام سایتهای تاریخی جهان با آن روبه رو هستند و کارشناسان یونسکو نیز برای از بین بردن آن هنوز به راهکاری نرسیده اند.
از سویی دیگر بر اساس خبری که خبرگزاری مهر در 25 مرداد ماه امسال منتشر کرد یک کارشناس حوزه گلسنگ شناسی در خصوص وضعیت گلسنگهای تخت جمشید گفت: «در سال 82 تعداد 65 نمونه گلسنگ در این مجموعه شناسایی شده بود که در حال حاضر بر اساس آخرین بررسیها بیش از 100 نوع گلسنگ در این مجموعه شناسایی شده که نگران کننده است.»

این کارشناس افزوده است:« متاسفانه وضعیت وجود و حمله گلسنگها به نقوش برجسته تخت جمشید نگران کننده است و در صورت ادامه این روند طی 60 سال آینده از تخت جمشید دیگر نقوش و کتیبه ای باقی نمی ماند.» وی با انتقاد از اینکه برای از بین بردن این گلسنگها در تخت جمشید به عنوان عظیم ترین بنای سنگی جهان اعتباری در نظر گرفته نمی شود، افزود: بحران گلسنگ به رویش غیرقابل کنترل بر روی آثار صخره ای گفته می شود که در تخت جمشید این گلسنگها در نقش و نگارها، کتیبه ها و خطوط میخی رشد کرده و بسیار نگران کننده است.

این کارشناس گلسنگ ادامه داد: «اهمیت تخت جمشید به نقش و نگارها، خطوط میخی و گلهای لوتوس و سربازان هخامنشی است و اگر این کتیبه ها از بین بروند دیگر تخت جمشید ابهت ندارد.  عمق گلسنگها در تخت جمشید یک الی دو سانتی متر است، اگر این روند ادامه داشته باشد کتیبه های تخت جمشید آرام آرام به خاک تبدیل خواهند شد البته این روند هم اکنون در برخی از قسمتهای تخت جمشید قابل رویت است. به عنوان نمونه کتیبه های محوطه تچر به دلیل حمله این گلسنگها از بین رفته و دیگر ارزش قبل را ندارد در صورتیکه ارزش این کتیبه ها بیش از میلیاردها تومان است.»

چرخی در محوطه تخت جمشید نشان می دهد این گلسنگها همچنان در قسمت های مختلف این بنای ارزشمند تاریخی در حال رشد و نمو و تخریب نقش برجسته های تاریخی بناهای تاریخی هستند.  

آنگونه که در کتب علمی زیست‌شناسی آمده است گلسنگ‌ها به 2روش فیزیکی و شیمیایی قادر به تخریب بستر خود هستند. در روش فیزیکی ریسه یا بافت گلسنگ به درون سنگ نفوذ می‌کند و به واسطه فشار مکانیکی که به لایه‌های سنگ وارد می‌کند باعث خرد شدن و تخریب سنگ می‌شود که این عمل را می‌توان به کارکرد مته‌ای تشبیه کرد که با فشار، به لایه‌های درونی راه پیدا می‌کند و باعث خردشدن بستر می‌شود.

از طرفی بنا بر عقیده تعدادی دیگر از کارشناسان و آنگونه که نتیجه برخی پژوهشها در این زمینه نشان می دهد نمی شود گلسنگ ها را به طور کامل از روی آثار تاریخی برداشت و آن را از بین برد بلکه تنها می توان رشد آنها را متوقف کرد به همین دلیل باید براساس نوع و مدل هر گلسنگی برای برداشتن آن اقدام کرد. با وجود این هنوز راهکار مشخص و دقیقی برای جلوگیری از تخریب گلسنگ‌ها در تخت جمشید پیدا نشده است.