«دادگاه چم» آخرین محل دفن مردگان زرتشتی ایران

 زیبا حامدی، شهروند خبرنگار، یزد

«روستای چم» در استان یزد یکی از روستاهای تاریخی و تعیین شده به عنوان «هدف گردشگری» است. این روستا از توابع دهستان پیشکوه از بخش مرکزی شهرستان تفت است و سه ویژگی‌اش آن را شناخته شده تر کرده است؛ اول سرو سه هزار ساله‌اش دوم ساکنانش که همه زرتشتی هستند و سوم دخمه محل دفن مردگانش به نام «دادگاه چم» که تا چهل سال پیش فعال بود و همچنان اهالی روستا مردگان خود را در آن می گذاشتند.

دادگاه چم آخرین دخمه فعال زرتشتیان در تمام ایران بود و در آخرین روزهایی که اهالی روستای چم مردگان خود را در این دخمه می گذاشتند، هیچ دخمه دیگری در هیچ نقطه ای از ایران فعال نبود. این روستا با آب و هوایی گرم و خشک در 5 کیلوکتری شمال غربی شهر تفت واقع شده است.  بر اساس آمار اعلام شده در سرشماری سال 1390 جمعیت آنجا 8 خانوار و کمی بیشتر از 20 نفر اعلام شد.

جمعیت اندک این روستا همه زرتشتی هستند و به لهجه یزدی حرف می زنند، مشاغل عمده این روستا هم فعالیت هایی از قبیل کشاورزی، باغداری و دامداری است و محصولات عمده آنها گندم، جو، یونجه، چغندر قند، شلغم، پیاز، انار و بادام است.

از وسط حجم خانه های گلی رنگ روستا درخت سرو کهنسال و بزرگ سبز رنگی سر برآورده است که گفته می شود بیش از 3هزار سال عمر دارد، این سرو 18 متری در حیاط آتشکده زرتشتیان چم واقع شده و با شماره 40 در فهرست میراث طبیعی کشور به ثبت رسیده است.

کمی دورتر از خانه های روستا به سمت شرق بر روی تپه ای خاکی یک بنای مدور بزرگ را می توان دید که محل دخمه ساکنان این روستا بوده است. دخمه ها در فرهنگ زرتشتیان محلی برای دفن مردگان بودند، آنها مردگان خود را در این محل که به آن دادگاه می گویند می گذاشتند تا کرکس‌ها اجساد را بخورند. سپس استخوان‌های باقی مانده از اجساد را در گودالی که در مرکز بنا حفر شده می ریختند. به این گودال استودان یا استخوان دان می گویند.

در پای تپه‌ای که دادگاه چم یا برج خاموشان بر آن واقع شده تعدادی ساختمان شامل دخمه بان، برج فانوس، آتشدان، دستشویی و بناهای دیگر است، این ساختمان‌ها فضاهای جنبی و خدماتی مجموعه «دادگاه» بوده و بخش اصلی مراسم دفن مردگان در این ساختمانها برگزار می شد.

میان این بناها تا محل اصلی برج خاموشان که شعاعی 15 متری دارد حدود 200 متری فاصله است، بخشی از این فاصله را باید در کمرکش تپه طی کرد و از اواخر مسیر پله هایی مسیر دسترسی به محوطه اصلی برج را فراهم می کند. برج ساختمانی دایره ای شکل و روباز است.

همه ساختمانهای پایین تپه یک طبقه هستند اما چسپیده به خود برج و از جایی که پله‌ها شروع می‌شوند ساختمانی 2 طبقه وجود دارد که منابع محلی می گویند طبقه پایین آن اصطبل و طبقه بالایی اتاق برگزاری مراسم "دخمه گذاری" بوده است.

گفته می شود هنگام اجرای مراسم دفن یک مرده هیچ کس جز افرادی که در این محل کار می کردند و شان مذهبی داشتند اجازه بالارفتن از پله ها را نداشتند، آنها در همین محل جنازه را گرفته و با تشریفاتی خاص به طبقه دوم بنای کنار برج می برده و پس از ان به صحن اصلی برج منتقل می کردند.

صحن اصلی و سطح داخلی دخمه به صورت پهنه گردی است که تمام آن با تخته سنگ‌های بزرگ فرش شده و به چند قسمت‌ تقسیم‌بندی می‌شود، این قسمتها شامل این موارد می شد: نوار دایره انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه که مخصوص مردهاست.  نوار دایره‌ میانی بعد از قسمت مردها که مخصوص زنهاست.  نوار دایره‌ی داخلی بعد از زن‌ها که مخصوص کودکان است.   نهایتا در مرکز دایره چاه استودان یعنی استخوان‌دان است که سنگ متحرکی به نام ارویس در ته آن چاه وجود دارد.

وقتی اجساد به وسیله‌ی مرغان لاشه‌خور از گوشت و پوست تهی شده و تحت تاثیر آفتاب کاملا خشک می شدند، استخوان‌ها را در چاه استودان می‌ریختند تا تبدیل به خاک شوند.
در برج خاموشان یا دادگاه چم هنوز می شود تکه هایی از استخوان جنازه هایی که در این محل گذاشته شد را دید، استخوانهایی که باقی مانده از دوران فعالیت این مجموعه هستند.
مجموعه برج خاموشام دارای مالکیت وقفی و زیر نظر انجمن زرتشتیان تفت و توابع است که در سال 1332 طبق پرونده شماره 147 با شماره 41718 به ثبت اداره املاک و اسناد رسید. این بنا در اردیبهشت سال 1381 جهت ثبت در فهرست آثار ملی پیشنهاد و اداره کل میراث فرهنگی یزد با ثبت این اثر موافقت شد که در نهایت به شماره 6312 در تاریخ 7 / 7/ 81 به ثبت آثار ملی ایران رسید.