از شکار و دروغ ابتکار تا موعظه لاریجانی و بندِ علی‌خان

پاییز در ایران، فصل شکار است. در حالی که آبان‌ماه رو به پایان می‌رود سازمان محیط‌زیست برخلاف سال‌های قبل، هنوز وضعیت پروانه‌های شکار را مشخص نکرده است. از این‌رو شماری از شکارچیان قانون‌مدار، فعالان حفاظت‌‌گرا، تورگردانان و البته تمامی اعضای مافیای شکار نگرانند که امسال پروانه شکار صادر نشود. آثار این نگرانی در مصاحبه‌های آنان قابل مشاهده است.   

چند سالی است که شماری از طرفداران محیط‌زیست طرح «توقف پنج ساله شکار» و «آیش طبیعت» را مطرح کرده‌اند. با این حال معصومه ابتکار رییس سازمان محیط‌زیست در مراسم گرامیداشت محیط‌بانان که مهرماه برگزار شد، این طرح را به علی لاریجانی نسبت داد و گفت که نباید با شکار، احساسی برخورد کرد و پیشنهاد برای ممنوعیت آن نیازمند بررسی‌های کارشناسانه است. او افزود: «الان هم توقف شکار در پنج سال که طرح آقای لاریجانی بود را بررسی می‌کنیم. ما خیلی استقبال می‌کنیم تا این سیاست را اجرایی کنیم.»

اشاره ابتکار به سخنان علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی در همان مراسم است که درباره شکار گفت: «هرکس اسلحه داشت نمی‌تواند به گونه‌های ارزشمند کشور تعدی کند. بایستی ضوابطی وضع شوند تا برای پنج سال هرگونه شکار و صید در کشور متوقف شود (۱).»

نه تنها منسوب کردن این طرح به علی لاریجانی یک «دروغ بزرگ» است، بلکه رییس نهاد قانونگذاری در حالی به تعدی‌های غیرقانونی و تخریب‌های محیط‌زیست اشاره و آن را در شکار خلاصه ‌کرد که به گفته افراد محلی، گردشگران و شکارچیان مطلع، باغ پسته متعلق به برادر او مهمترین عامل خشک شدن تالاب فصلیِ بند علی‌خان است. 

تالاب فصلی بندعلی‌خان در ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین یکی از توقف‌گاه‌های مهم (stopover) در مسیر مهاجرت پرندگان است. به نوشته وب‌سایت اداره کل محیط‌زیست استان تهران ۹۸ گونه پرنده در این تالاب فصلی شناسایی شده است که از این تعداد «۵۳ درصد گونه‌های پرندگان تالاب مهاجر و مابقی آنها بومی هستند (۲).» بخشی از این تالاب در منطقه حفاظت شده کویر مرکزی و بخش دیگر خارج از این منطقه واقع شده است. قرار بود تالاب بند علی‌خان در سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار طبیعی ایران ثبت شود. اما به جز یک مصاحبه با کارشناسی از سازمان میراث فرهنگی که خبرگزاری میراث آریا (CHTN) آن را مخابره کرد (۳)، خبر دیگری در این ارتباط منتشر نشد. چند سالی است این تالاب ۸۷۵ هکتاری که قرار است زمستان‌ها با آب شیرین، ماوای موقتی پرندگان باشد همانند فصول گرم، سیمایی باتلاقی و گندابی از خود به نمایش می‌گذارد. 

مهمترین منبع تامین کننده آب این تالاب، بخش انتهایی رودخانه جاجرود بود و پس از آن هرزاب‌ها وظیفه آبرسانی را به عهده داشتند. فاضلاب چرمشهر ورامین نیز مهمترین منبع آلودگی این تالاب فصلی است. طرح‌هایی برای مهار آلودگی فاضلاب به طور جسته و گریخته اجرا شد اما هیچگاه این طرح‌ها به مرحله‌ای نرسید که فاضلاب تصفیه شده (و مطابق با استانداردهای ایران) راهیِ بند علی‌خان شود. هنوز مهمترین منبع آلودگی بند علی‌خان، همان فاضلاب چرمشهر است (۴).

به دلیل خشکسالی‌های متمادی و نیاز شدید پایتخت‌نشینان و ساکنان مناطق شرقی و جنوبی آن به آب، رودخانه جاجرود دیگر آن وظیفه تاریخیِ انتقال آب به بند علی‌خان را چندان ایفا نمی‌کند. اما هرزاب‌ها روزنه امیدی هستند که این تالاب همچنان توقف‌گاهی باشد برای پرندگان مهاجر و سدی در برابر ورود گرد و غبار به مناطق مسکونی. شماری از افراد محلی، شکارچیان و گردشگران مطلع معتقدند خشک شدن تالاب به دلیل مهار و کنترل رواناب‌ها و هدایت‌ آنهاست، آبی که در نهایت به باغ پسته متعلق به بردار رییس مجلس شورای اسلامی منتهی می‌شود. آنان که از خشک شدن بند علی‌خان نگرانند هر از گاهی کانال آب‌رسانی به باغی که یک میلیون متر مربع وسط دارد را منحرف می‌کنند تا مقداری آب هر چند اندک راهی تالاب شود. همچنین گفته‌ می‌شود بیش از ۷۰ چاه در منطقه احداث شده تا این باغ پسته بی‌آب نماند. رییس اداره محیط‌زیست شهرستان ورامین در مصاحبه خود در هفته اول آبان‌ماه به ایرنا گفت بر خلاف سال‌های گذشته هنوز پرندگان مهاجر به بندعلی‌خان نیامده‌اند. او خشکسالی را عامل اصلی وضعیت امروز تالاب معرفی می‌کرد و از جمع‌آوری و انحراف رواناب‌ها به باغ پسته سخنی به میان نیاورد (۵).  

بند علی‌خان نمونه‌ای است از نابودی زیستگاه‌ها در ایران. جاده‌سازی، سدسازی، احداث مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، ساخت شهرک‌های صنعتی و مسکونی، توسعه نامتوازن باغداری و کشاورزی، خودکفایی اجباری گندم، مصرف بیش از حد آب‌های سطحی و زیرزمینی  و ... این نگرانی را به وجود آورده که طبیعت ایران به گونه‌ای ویران شود که به نقطه غیر قابل برگشت برسد. در چنین شرایطی شماری از شکارچیان قانون‌مدار، فعالانِ دیروز محیط‌زیست و همکارانِ امروز شرکت‌های شکار و سافاری از یک‌سو به دنبال گرفتن مجوزهای شکار هستند، و از سوی دیگر گروهی از اهالی حاکمیت نظیر رییس مجلس شورای اسلامی ضمن آن که شکار را دلیل اصلی نابودی طبیعت ایران قلمداد می‌کنند به دنبال راهی می‌گردند تا «شکار قانونی» ممنوع شود. 
با ممنوع شدن «شکار قانونی» و مقصر جلوه دادن شکارچیان قانون‌مدار آیا روند ویرانی طبیعت ایران متوقف خواهد شد؟

برای مطالعه بیشتر
 ۱- گزارش مراسم تجلیل از محیط‌بانان (لینک).
۲- معرفی منطقه حفاظت‌شده کویر و تالاب بند علی‌خان (لینک).
۳- مصاحبه کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی (لینک).
۴- گزارشی از وضعیت آلودگی بند علی‌خان (لینک).
۵- مصاحبه مدیر محیط‌زیست شهرستان ورامین با ایرنا (لینک).