هواداران حکومت روسیه درباره واکسن دروغ‌پراکنی می‌کنند؛ چه‌طور تشخیص دهیم؟

بیش از یک سال است که جریان‌های هوادار کرملین درباره واکسن‌های ساخت غرب دروغ‌پراکنی می‌کنند. آن‌ها با انتشار اخبار گمراه‌کننده و اطلاعات نادرست، می‌کوشند واکسن «اسپوتنیک وی» را که ساخت روسیه است، تبلیغ و ترویج کنند. 

اخیراً «ترول‌»های هوادار روسیه به شبکه‌های اجتماعی هجوم آورده‌اند تا به اختلاف‌نظرها درباره دستورالعمل‌های مربوط به واکسیناسیون دامن بزنند؛ از آن جمله می‌توان به سیاست های بحث‌برانگیزی اشاره کرد که به موجب آن، برخی از شهروندانِ بسیاری از کشورها، مگر به دلایل پزشکی، می‌توانند واکسینه شوند. در واقع، به این دلیل که دولت‌ها و شرکت‌ها دستورالعمل‌هایی را پیشنهاد کرده‌اند که مفاد و درجات متفاوتی دارند، بحث و تبادل نظرهای آنلاین نیز درباره این تدابیر پرتنش‌تر شده است.

دروغ‌پراکنان نیز از همین اختلاف‌نظرها سوء‌استفاده می‌کنند و مطالبی را در راستای اهداف‌ خود تولید، ترویج و تبلیغ می‌کنند. به‌ گزارش «نیویورک‌ تایمز»، کارمندان سابق «آژانس پژوهش‌های اینترنت» (سازمان مرموزی که مقر آن در شهر «سن پترزبورگ» است) کاریکاتورهای جنبش ضدواکسن را در شبکه‌های اجتماعی تبلیغ کرده‌اند. هدف از این‌ کار هم، به احتمال قوی، انتقاد از دولت آمریکا بوده است. 

استفاده از این‌گونه شگردهای تفرقه‌برانگیز چندان جای تعجب ندارد؛ دروغ‌پراکن‌ها مدتی است که این شگردها را به‌کار می‌گیرند. برای نمونه، در تابستان سال ۲۰۲۰ و در پی قتل «جورج فلوید» به‌دست یک افسر پلیس به‌ نام «دِرِک شُووین»، ترول‌های هوادار روسیه به‌طور همزمان در دو طرف دعوا فعالیت می‌کردند؛ عده‌ای گروه‌هایی فیسبوکی در حمایت از جریان «جان سیاه‌پوستان مهم است» درست کرده بودند، در حالی که عده‌ای دیگر در گروه‌های هواداران پلیس فعال بودند.  

اما فقط ترول‌های دروغ‌پراکن نیستند که در تشدید تنش‌ها در فضای مجازی ایفای نقش می‌کنند؛ در ماه‌های اخیر تلویزیون حکومتی «آرتی» (یا همان «راشاتودی») نیز در وب‌سایت خود چندین مقاله منتشر کرده و با انتقاد از مقرراتِ استفاده از ماسک، مدعی شده است که سیاست‌مداران لیبرال آمریکا می‌خواهند به شرایط اخذ رای، واکسیناسیون را هم بیفزایند. 

این مقالاتِ تفرقه‌‌برانگیز شگرد جدید «آرتی» و در راستای مطالب پیشین این رسانه است که همواره و به‌طور متمرکز و گسترده، از واکسن‌های ساخت غرب انتقاد کرده و واکسن روسی «اسپوتنیک‌وی» را تبلیغ کرده است. مقالاتی که به‌صورت وسیع در فضای مجازی دست به دست شده‌اند و راستی‌آزمایی‌ آن‌ها نیز چندان کار ساده‌ای نیست. 

 چه کسانی و چرا این مطالب را تولید می‌کنند؟ 

اگر به پُستی در شبکه‌‌های اجتماعی برخوردید و از درست بودن آن مطمئن نیستید، سعی کنید ببینید چه کسی آن را نوشته است. این نخستین مرحله است برای اینکه متوجه شوید که تا چه حد ادعاهای مطرح شده در آن پُست قابل اعتماد است. اگر نویسنده مرتب مطالب بحث‌برانگیز منتشر می‌کند یا اینکه عضو یکی از گروه‌های ضدواکسن و ضداعمال محدودیت‌های رفت‌و‌آمد است، در این صورت احتمال این‌که اظهارات او بی‌طرفانه نباشد، زیادتر است. 

خوب است که با چهره‌های معروف جنبش‌ ضدواکسیناسیون آشنا شوید؛ از جمله «دوازده تن از معروف‌ترین دروغ‌پراکنان». اگر نام یکی از این افراد را آن پُست دیدید، بیشتر درباره درست بودن ادعاهای مطرح شده، تحقیق کنید. 

از خود بپرسید اهداف و دلایل این‌که نویسنده چنین مطلبی را منتشر کرده است، چیست؟ از این طریق می‌توان متوجه درست بودن مطلب هم شد. آیا یک گروه خاص مورد هدف قرار گرفته شده است یا نه؟ معمولاً دروغ‌پراکنان اخبار نادرست را به منظور ایجاد تفرقه در سطح جامعه و نفرت‌پراکنی علیه بخشی از جامعه به‌ کار می‌برند. «استودیو هلث» اخبار جعلی را شناسایی کرده است که به غلط یهودیان، مسلمانان، چینی‌ها، سازمان‌های ناظر دارویی و «نخبگان» ثروتمند، مثلاً «بیل گیتس»، را باعث و بانی همه‌گیری معرفی کرده‌اند. 

منبع خبر 

همچنین مهم است که منبع خبریِ پُست را بررسی کنید. آیا در پست به مقاله‌‌ یا پست وبلاگی ارجاع داده شده است یا نه؟ اگر این‌طور است، سعی کنید از درست بودن منبع خبر اطمینان حاصل کنید و این‌که آیا اطلاعات منبع خبر به‌طور دقیق و بی‌طرفانه‌ بازنویسی و ارائه شده است یا نه. فراموش نکنید که در برخی موارد، به‌منظور تایید ادعاهای نادرست از اخبار درست، برداشتی تحریف شده ارائه می‌شود. در مواردی هم اصل خبر نادرست یا جانبدارانه است. اگر وب‌سایتی را که در آن منبع خبر منتشر شده است، نمی‌شناسید، نام وب‌سایت را در گوگل جستجو کنید و اطمینان حاصل کنید که از جمله وب‌سایت‌های دروغ‌پراکن نباشد. 

اگر ادعای مطرح شده به مقاله‌ای در یک مجله‌ی علمی ارجاع داده شده است، در گوگل نام مقاله را جستجو کنید و از جایگاه آن مجله علمی مطمئن شوید؛ چرا که گرچه اکثر این مجلات از استانداردهای دقیق مقاله‌نویسی پیروی می‌کنند، اما برخی از مجلات که به «مجلات مجرمانه‌» (predatory journals) معروف هستند، مقالاتی را منتشر می‌کنند که از منظر علمی مورد بررسی و داوری قرار نگرفته‌اند. 

اگر مجله حرفه‌ای و قابل اعتماد است، به مقاله مورد نظر رجوع کنید و ببینید آیا واقعاً ادعای مطرح شده در پست شبکه‌ی اجتماعی در آن آمده است یا نه. اگر به هر دلیلی، مثلاً پولی بودنِ مقاله یا دشواری درک آن، نتوانسته‌اید مقاله را بخوانید، در این صورت، ببینید آیا در رسانه‌های شناخته شده نیز به آن مقاله ارجاع داده شده است یا نه. 

 مرجع متقابل

اگر باز هم موفق نشدید از درست بودن ادعای مطرح شده در پُست مطمئن شوید، سعی کنید مرجع متقابل (cross-reference) آن را در وب‌سایت‌های دیگر بررسی کنید. آیا این ادعا در وب‌سایت‌های دیگر نیز مطرح شده است؟ و اگر شده است، در کدام وب‌سایت‌ها؟ آیا آن‌ها قابل اعتمادند یا نه؟ معمولاً دروغ‌پراکنانِ هوادار حکومت روسیه نسخه‌هایی مشابه از یک خبر را در چندین وب‌سایت و به چندین زبانِ مختلف منتشر می‌کنند. بنابراین، اگر وب‌سایت‌هایی را که این ادعا را چاپ کرده‌اند، نمی‌شناسید، به درست بودن آن شک کنید. سال گذشته، وزارت امور خارجه آمریکا در گزارشی که به سازوکار دروغ‌پراکنی در جهان پرداخته بود، اسامی وب‌سایت‌هایی را که مطالب هواداران روسیه را منتشر می‌کنند، فهرست کرده است. برای آشنایی با این اسامی به صفحه ۱۲ آن گزارش مراجعه کنید.  

اگر هیچ نشانی از ادعای مطرح شده در پست شبکه‌ی اجتماعی را در رسانه‌های خبری معتبر نیافتید، خوب است که به وب‌سایت‌های راستی‌آزمایی، مثلاً «فول‌فکت» یا «اسنوپس»، مراجعه کنید. این نهادها ساعت‌ها زحمت می‌کشند و از کارشناسان نیز یاری می‌گیرند تا بی‌اساس بودن شایعاتِ آنلاین را اثبات کنند. وب‌سایت EU vs Disinfo نیز پایگاه داده‌های کاملی از اخبار نادرست و گمراه‌کننده را که توسط وب‌سایت‌های هوادار روسیه منتشر شده‌اند، جمع‌آوری کرده است. 

به دنبال سرنخ در متن باشید

اگر با وجود همه‌ی این‌ها موفق نشدید نسبت به اعتبار پست مورد نظر اطمینان حاصل کنید، به دنبال سرنخ در متن باشید. اشتباهات املایی یا دستوری از جمله نشانه‌هایی است که از ترجمه نادقیق مطلب از زبانی حکایت دارند. معمولاً افرادی اخبار نادرست و گمراه‌کننده را از روسی به انگلیسی ترجمه می‌کنند که انگلیسی زبان مادری‌ ایشان نیست. علاوه بر این، این مطالب معمولاً به زبان‌های دیگر نیز ترجمه می‌شوند تا با سرعت بیشتری در فضای مجازی پخش و دست‌به‌دست شوند. 

البته نباید فراموش کرد که در مقالات معتبر نیز می‌توان اشتباهاتی از این دست یافت؛ علی‌رغم این‌که سردبیران رسانه‌های حرفه‌ای می‌کوشند که این اشتباهات را یافته و تصحیح کنند. با وجود این، اشتباهات املایی و دستوری از جمله ویژگی‌های معمول اخبار نادرست و گمراه‌کننده‌اند.

اگر این مراحل را پیش‌ بردید و باز هم نتوانستید شواهد یا دلایلی در تایید یا رد ادعای مطرح شده در پست‌های شبکه‌‌های اجتماعی پیدا کنید، ارزشش را دارد که تا زمانی که مطمئن نشده‌اید، نسبت به درست بودن آن شک کنید.