شیوه‌ها و گویش‌های ترکی؛ شوخی‌‌های خانوادگی که دیگر از حافظه پاک شدند

همدان- آیلار توسرکانی، شهروندخبرنگار

«توتوبییم» دختر «شاهوردی‌خان گنجوی« و همسر «ابراهیم‌خلیل‌خان قاراباغی» بود. توتوبییم در گفتار گاهی از لغات مختص گنجه استفاده می‌کرد و این باعث شوخی و خنده شوهرش و دخترش «توبوبییم» می‌شد. در قسمتی از رمان «در میانه دو آتش»، نوشته «یوسف وزیر»، توبوبییم با سماجت از مادرش می‌خواهد بگوید «یئر هویوشدور» (هویوش به معنی خیس، لغتی مختص شیوه گنجه است) تا او قهقهه خنده را شلیک کند و مادر با گفتن «یوخ داغ قلبیدیر» (قاراباغی‌ها عوض لغت رایج «اوجا» به معنی بلند، از لغت قلبی استفاده می‌کنند)، با شیوه قاراباغی دخترش شوخی کرده و از شیوه گنجوی خودش دفاع می‌کند. این تصویر شوخی با برخی شیوه‌ها و گویش‌های ترکی، تصویری ازلی و نوستالژیک درمیان ترک‌هایی است که عضوی از خانواده یا بستگان آن‌ها از شهر و دیاری دیگر بوده‌اند. متاسفانه با گسترش روز افزون تمسخر زبان ترکی و جوک گفتن در مورد ترک‌ها در ایران، ترک‌های ایران ترجیح می‌دهند برای این‌که گزک به دست دیگران نداده باشند، این شوخی‌های خانوادگی را نیز برای همیشه از حافظه‎هایشان پاک کنند.

زبان، لهجه‌ها، شیوه‌ها و گویش‌های ترکی

متکلمان زبان ترکی در گستره بسیار وسیعی پراکنده‌اند و همین باعث به وجود آمدن لهجه‌های بسیاری در بستر این زبان شده است. در بررسی لهجه‌های ترکی، ابتدا باید زبان‌های «چوواش» و «یاقوت» را از سایر لهجه‌های ترکی جدا کرد زیرا هیچ‌یک از این دو زبان برای سایر ترک‌زبانان قابل فهم نیستند. بدون در نظر گرفتن آن‌ها، بیش از ۲۶ زبان ترکی وجود دارد که همه برای یک‌دیگر کم و بیش قابل فهم هستند و از نظر علمی، همه آن‌ها لهجه‌های مختلف یک زبان محسوب می‌شوند که می‌توان از میان آن‌ها، به ترکی ترکیه، ترکی آذربایجانی، ترکی ترکمنی و غیره اشاره کرد.

این لهجه‌های ترکی خود به شیوه‌های متعددی تقسیم می‌شوند که برای مثال، ترکی آذربایجانی از نظر برخی صاحب نظران به هشت و از نظر برخی دیگر به ۹ شیوه تقسیم می‌شود و از میان آن‌ها می‌توان به شیوه تبریز، شیوه اردبیل، شیوه همدان، شیوه زنجان و غیره اشاره کرد.

این شیوه‌ها نیز به نوبه خود به گویش‌هایی تقسیم می‌شوند؛ برای مثال، شیوه همدان به گویش‌هایی مانند گویش «بهار»، گویش «کؤورنگ» (کبوترآهنگ)، گویش «رزن» و غیره تقسیم می‌شود. بنابراین باید دقت کرد که به کار بردن لغاتی مانند زبان، لهجه، شیوه و گویش به جای یک‌دیگر صحیح نیست و نمی‌توان از ترکی همدان یا ترکی مراغه سخن گفت بلکه باید از عبارات ترکی شیوه همدان و ترکی شیوه مراغه استفاده کرد.

برخی مشخصات ترکی شیوه همدان

یکی از گسترده‌ترین شیوه‌های زبان ترکی، شیوه همدان است که به دو دلیل حجم بالای مهاجرت مردم این مناطق به تهران و ارتباط گسترده با این شهر، بیش از همه شیوه‌های دیگر زبان ترکی به گوش تهرانی‌ها و سایر مناطق مرکزی ایران آشنا است و این روزها با کاندیداتوری «عبدالناصر همتی» (متولد شهر کؤورنگ همدان) و ترکی صحبت کردن او بیشتر موضوع بحث شده است. این شیوه مناطقی مانند ابهر، تاکستان، درگزین، قزوین، بویین زهرا، آوج، همدان، رزن،  بهار، تویسرکان، کؤورنگ، پامبولو(فامنین)، اسدآباد، لالجین، ملایر تا سنقر را شامل می‌شود و شباهت زیادی به شیوه زنجان دارد.

در دوم شخص هر دو شیوه همدان و زنجان، حرف «س» از افعال حذف می‌شود و افعالی مانند «گلیرسن»، «آلیرسان» و «گلیرسیز» بدون حرف س تلفظ می‌شوند. ولی تفاوت شیوه همدان با شیوه زنجان در آن است که در شیوه همدان، «ن» آخر افعال (که شکل قدیمی آن نون غنه/نک است) به حرف «ی» تبدیل می‌شود و سه فعلی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، در شیوه زنجان، گلیرَن، آلیران و گلیریز و در شیوه همدان، گلیرَی، آلیرای و گلیریز تلفظ می‌شوند.  

همه شیوه‌هایی که به هر دلیلی از مراکز مکالمه و مکاتبه زبان ترکی دور افتاده‌اند، نتوانسته‌اند هم‌پای زمان تغییراتی را در خود زبان به‌وجود آورند. حسن این اتفاق در آن است که برخی لغات قدیمی زبان ترکی را که در سایر شیوه‌ها فراموش شده‌اند، می‌توان در این شیوه‌ها حی وحاضر دید و شنید. عیب آن هم این است که این شیوه‌ها برخی معادل‌های تازه تولید شده زبان را دارا نیستند. این امر در استان‌های شمالی‌تر بیشتر در شهرهایی مانند گرمی و تکاب دیده می‌شود که در آن‌ها با لغات بسیار قدیمی‌تر زبان ترکی مواجه می‌شویم.

شیوه همدان نیز از این قاعده استثنا نیست. این شیوه یکی از شیوه‌هایی است که فرم کهن برخی لغات در آن دیده می‌شود؛ برای مثال، در شیوه همدان هنوز هم از فعل «توکندی» (تمام شد) که در گذشته بیشتر استفاده می‌شد، به جای افعالی که جدیدا بیشتر کاربرد دارند، مانند «قوتاردی»، «قوتولدو» و «بیتدی» استفاده می‌شود. در آن دسته از مناطق جغرافیایی که هم‌زمان از افعال توکندی و قوتولدو/ قوتاردی استفاده می‌شود، تفاوت معنایی بسیار ظریفی به وجود آمده است که در آن، توکندی برای اتمام چیزهای معنوی مانند مهلت ثبت‌نام، توکندی یا «صبریم توکندی» و قوتاردی بیشتر برای چیزهای مادی مانند شکر قوتاردی و چای قوتاردی به‌کار می‌رود. در شیوه همدان، فعل «تورندی» به معنی «تولید شد» هنوز متدوال است که تقریبا در هیچ‌یک از شیوه‌های ترکی رایج در ایران دیده نمی‌شود.

کلماتی که از اساس در یک شیوه وجود داشته باشد و در شیوه‌های دیگر دیده نشود، اکثرا فراتر از ۱۰۰ کلمه نیستند و لغاتی مانند «تانری» (خدا)، «آرقیش» (سفیر، پیک)، «آغما» (شهاب سنگ)، «آخماجا» (آبشار)، «بیلرگی» (دانا)، «قوشوقچی» (شاعر)، «ساری چیمچک» (قناری)، «یارانتی» (مخلوق)، «هویوق» (حیرت) و «یئرلشگه» (جایگاه) از جمله لغات کهن ترکی هستند که هنوز در شیوه همدان به حیات خود ادامه می‌دهند.

قانون هماهنگی اصوات یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زبان ترکی است. در مقایسه با زبان ادبی ترکی، در گویش همدان نیز مثل بعضی گویش‌های موجود ترکی در ایران، این قانون در بعضی موارد رعایت نمی‌شود. در طول تاریخ، ترک‌های همدان ترکی رایج در ایران را استفاده کرده‌اند. تفاوت‌ها در گویش‌ها به معنی برتری و یا درست بودن شیوه و یا گویش خاصی نسبت به دیگر شیوه‌ها و یا گویش‌ها نیست؛ به عنوان مثال، می‌توان گفت هماهنگی واکه‌های پسین و پیشین در گویش همدانی (بهار) در مقایسه با ترکی ترکیه عقب (نه به معنای عقب مانده) است. این ناسازگاری بیشتر زمانی رخ می‌دهد که کلمات پسوند داشته باشند. علاوه بر این، جایگزینی مصوت «ü» با «u» در گویش بهار، یکی از دلایل ناسازگاری است. از طرف دیگر ، واکه‌های جمع «ı» و «u» در انتهای کلمه با واکه «i» جایگزین می‌شوند که دلیل دیگری برای ناسازگاری است.