ترکیه:‌ آتش فشان غافلگیرکننده

گرایش ترکیه به اسلام سیاسی؟‌ توهین نخست وزیر به آتاترک و زنان بی حجاب؟ چند سال پیش تصورش را هم نمی شد کرد. حزب عدالت و توسعه طی ۱۱ سالی که قدرت را در دست داشته  آهسته آهسته کشور را بسمت محافظه کاری با رنگ و بوی مذهبی برده و از سکولاریزم -- یکی از مهمترین خواسته های بنیانگذار جمهوری ترکیه -- فاصله گرفته. روندی که ناسیونالیست ها و چپگرایان را نگران کرده و در اعتراض های گسترده به خیابانها کشانده است.

***
درست ۳۰ سال پیش مؤسسه اسلامی (Muslim Institute) در انگلیس کلاس فشرده روزنامه نگاری در دانشگاه لندن ترتیب داده بود. حدود ۱۵ نفر از روزنامه نگاران مسلمان جوان از کشورهای مختلف در آن شرکت کردند، منجمله خودم که  یکی از مترجمان بخش انگلیسی خبرگزاری جمهوری اسلامی بودم و دو نفر از وزارت ارشاد.

یک خبرنگار هم از ترکیه آمده بود. از ظاهرش نمی فهمیدی اسلامگراست. قیافه تر و تمیزی داشت شبیه پروفسور تورنسل در ماجراهای تن تن. وقتی در مورد رشد اسلامگرایی در ترکیه حرف می زد جدی نمی گرفتیم. آن موقع هنوز نظامیان قدرت زیادی داشتند و حضور پیامبرگونه آتاترک در همه زوایای سیاسی و اجتماعی کاملاً محسوس بود. نمی گذاشتند کسی جز ثناگویان آتاترک نفس بکشد.

هم کلاسی ترکِ ما آن موقع گفت اسلامگرایان می خواهند روزنامه ای منتشر کنند به نام «زمان». سه سال بعد «زمان» تأسیس شد و مدتهاست پرتیرژاترین روزنامه ترکیه است. خط مشی «دموکراسی اسلامی» را دنبال می کند و مدافع سیاست های حزب حاکم است.

***

دو هفته پیش که برای تهیه گزارش در مورد اعتراض های ضد دولتی به استانبول رفته بودم ماهیت غیر مذهبی آن مشخص بود. در سطح شهر زنان با حجاب زیادی به چشم می خوردند اما در میان هزاران تظاهرکننده در میدان تقسیم حتی یک نفر با روسری دیده نمی شد. اگر این پدیده فقط به بخش اروپایی استانبول محدود بود اهمیت چندانی نداشت. اما این طور نیست.

اعتراض هایی که در اواخر ماه می پس از شروع عملیات ساختمانی یک مجموعه تجاری در محل پارک گزی بوقوع پیوست به دهها شهر در تمامی استانهای این کشور سرایت کرد و به بزرگترین حرکت ضد دولتی در چند دهه اخیر تبدیل شد. حرکتی که هیچکس انتظار آنرا نداشت و حزب حاکم و خصوصاً رهبر آن طیب اردوغان را غافلگیر کرد و سیاست های سنتی-مذهبی سالهای اخیر را زیر سؤال برد.

یکی از اقدام های اخیر دولت که واکنش شدیدی بهمراه داشت ممنوعیت فروش مشروبات الکلی از ده شب تا شش صبح بود. بسیاری از کشورها برای کاهش تصادف های مرگبار محدودیت های مشابهی اعمال کرده اند. اما وقتی آن را در کنار حمایت های آشکار دیگر از خواسته های اقشار مذهبی قرار دهیم، شکل دیگری پیدا می کند.

آنچه اقشار غیر مذهبی را به واکنش وا داشته گرایش مذهبی دولت و تلاش های مستمر برای کمرنگ کردن اصلاحات آتاترک است. بعنوان مثال مدارس اسلامی که در اوایل حکومت آتاترک در دهه ۱۹۲۰ بمرز تعطیلی کشیده شده بودند، اخیراً با حمایت دولت فعالیت های خود را گسترش داده اند و آموزش دروس مذهبی در مدارس دولتی نیز افزایش یافته.

ولی بزرگترین ضربه ای که بر پیکر بت آتاترک وارد شده، پاکسازی سران ارتش است، ارتشی که همواره نقش مدافع اصول «کمال ایزم» را بازی کرده و به نام  پدر ترکیه نوین و به بهانه حفظ جمهوری، بارها دولت را در اختیار گرفته. اکنون صدها تن از افسران ارتش به اتهام طرح ریزی کودتا بر علیه دولت اسلامگرایان در زندان بسر می برند. قوانین نظامی نیز تغییر داده شده تا احتمال مداخله ارتشیان در سیاست به حداقل برسد.

اسلامگرایان چگونه اینقدر قوی شدند که توانستند حتا نظامیان را رام کنند؟‌ یک استاد حقوق در استانبول در پاسخ توضیح داد تصویری که همواره از ترکیه بعنوان یک کشور سکولار و اروپایی وجود داشته واقعی نبوده. تا حدود ۲۰ سال پیش دولت و ارتش و مدارس در دست نخبگانی قرار داشت که افکار آتاترک را ترویج می کردند. اما این افکار هیچگاه در دل توده ها راه نیافت و بافت مذهبی جامعه در شهرهای کوچک و روستاها تغییر زیادی نکرد. سیاستمداران اسلامگرای حزب عدالت و توسعه با تکیه بر آراء این قشر سنتی توانستند پایه های قدرت خود را محکم کنند و احزاب و نیروهای غیر مذهبی چپ و راست را به حالت دفاعی بکشانند و در اقلیت قرار دهند.

این تحول تا حد زیادی مدیون یک نفر است:‌ فتح الله گولن. او را رهبر معنوی اسلامگرایان مدرن ترکیه می دانند. این متفکر ۷۲ ساله رهبر شبکه مذهبی وسیعی است که «جنبش گولن» خوانده می شود و میلیونها نفر را در زمینه های آموزشی، اقتصادی و حرفه ای در بر می گیرد. با اینکه این جنبش عقاید ملایم اسلامی را ترویج می کند و به همکاری و همزیستی با مذاهب دیگر تاکید دارد، ساختار سری و نفوذ گسترده آن موجب سؤذن محافل غیر مذهبی شده است.

در افشاگریِ مخالفان گولن در ۱۹۹۹ ویدیویی به مطبوعات ارسال شد که در آن او صریحاً از طرفداران خود در دولت و مجلس خواسته است در جهت ایجاد یک نظام اسلامی حرکت کنند. او بعداً ادعا کرد این ویدیو دستکاری شده بود و سخنانش مورد تحریف قرار گرفت. حتا قبل از این ماجرا فشار مخالفان بحدی رسید که گولن مجبور به مهاجرت به آمریکا شد اما این مانعی در گسترش جنبش او بوجود نیاورد.  مدارس او اکنون نه تنها در ترکیه بلکه در آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه، شمال آفریقا و اروپا نیز فعال هستند.

پیشرفت اسلامگرایان فقط در زمینه های سیاسی و فرهنگی نبوده. حتا سر سخت ترین مخالفان آنها نمی توانند این واقعیت را انکار کنند که ترکیه در دو دهه اخیر از نظر اقتصادی پیشرفت چشمگیری داشته و کیفیت زندگی مردم بمراتب بهتر شده. یکی از دلایل مهم این تحول، گسترش مناسبات اقتصادی با اروپاست. با اینکه مذاکرات برای پیوستن ترکیه به جامعه اروپا با مشکلات متعددی روبرو بوده، روابط اقتصادی دو طرف همواره قویتر شده و ترکیه را به یکی از موفقترین کشورهای در حال توسعه تبدیل کرده است.

اگر اسلامگرایان تا این موفق بوده اند و از حمایت اکثریت مردم برخوردار هستند، معنی اعتراض های سراسری اخیر چیست؟ بخشی از ناآرامی ها ناشی از همین موفقیت اسلامگرایان است چون باعث شده احساس غرور و شکست ناپذیری کنند. اینرا در لحن حرف های اردوغان علیه مخالفان بوضوح می توان دید. او به تظاهرکنندگان ضد دولتی لقب تروریست داده و بارها زنان بی حجاب را بی عفت خوانده. او حتا جرأت کرده بگوید که آتاترک یک الکلی بی سر و پا  بوده. البته بدون اینکه نامش را ذکر کند.

شخصیت قلدرمآبانه اردوغان و علاقه اش به امپراتوری عثمانی باعث شده مخالفان به او لقب سلطان بدهند. او بخشی از دلما باغچه، آخرین قصر مجلل سلاطین عثمانی در استانبول را به دفتر نخست وزیری خود تبدیل کرده و متناسب با آن مستعمره های امپراتوری سابق را جزو مناطق تحت نفوذ ترکیهء بزرگ می داند. دخالت در جنگ داخلی سوریه، تنش با اسرائیل و دوستی با دولت حماس در نوار غزه، دادن پیشنهاد وامهای میلیارد دلاری به مصر و تونس، و رفتار پدرانه با جمهوری آذربایجان و کشورهای آسیای میانه در همین راستا ارزیابی می شود.

مدت زیادی است همه انتظار داشته اند اردوغان در ۲۰۱۴ کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شود و براحتی اکثریت آراء را بدست آورد. اما ناآرامی های گسترده اخیر مسئله را پیچیده کرده.

یک نظر سنجی که بعد از تظاهرات میدان تقسیم انجام شد نشان داده میزان محبوبیت اردوغان از حدود ۶۲ در صد در دسامبر گذشته به کمتر از ۵۴ درصد کاهش پیدا کرده. اگر اعتراض های ضد دولتی ادامه پیدا کند و حوادث منفی دیگری رخ دهد، رییس جمهور شدن اردوغان دیگر امری حتمی نخواهد بود. در همین حال رهبر حزب مردم ترکیه به اردوغان هشدار داده که از سرنگونی دولت اسلامگرای مصر درس عبرت بگیرد و خواسته های مردم و مخالفان را جدی بگیرد.

بله. حرکت های گسترده مردمی در ترکیه و مصر، و حتا پیروزی کاندیدای اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری ایران، پیامی است به اسلامگرایان: شکست ناپذیر نیستید.