تهاجم و مقاومت: جامعه مدنی مصر

دیروز از طریق دوستان مصری  تلفن فردی را گرفتم که عضو گروهی از جوانان است که به طور سازمان یافته در خیابان های قاهره به دفاع از زنان (اکثرا بی ججاب) می پردازند و با افراد بدرفتار برخورد می کنند. برخورد دسته جمعی اما بدون خشونت. نوعی گشت ارشاد مدنی-مردمی.  برایم فوق العاده جالب است و خیلی مایلم آنها را در خیابانها همراهی کنم و از نزدیک با فعالیت آنها آشنا شوم. با آن فرد تکست مبادله کرده ام اما هنوز نتوانسته ام قراری بگذارم و فردا هم عازم تونس هستم.

وجود گروه ها و فعالان مدنی از این قبیل نشانه دیگری است از تلاش های جدی و مصمم برای حفظ و گسترش آزادی های فردی و شهروندی -- آزادیی هایی که در مواردی در گذشته وجود داشته و آزادی های بیشتری که در پی سقوط دیکتاتوری حسنی مبارک بدست آمده.

زنان مصری به ویژه از چند جهت احساس نا امنی می کنند و نگران آینده اند. به قدرت رسیدن اخوان المسلمین و فعال شدن گروهای اسلامی متعصبتر، حضور فعال و آزاد زنان در جامعه را تحت فشار قرار داده. هنوز قانونی برای اجباری کردن حجاب وضع نشده اما از چندین زن مصری شنیده ام که متلک گویی در خیابانها بیشتر شده و مردهای متعصب مذهبی هم بیشتر از گذشته به خود حق می دهند که به زنان بی حجاب دستور دهند و به آنها بگویند که سرشان را بپوشانند و یا دست در دست مردان قدم نزنند. پریروز می خواستم در نزدیکی هتلم در مرکز قاهره با زنی قرار مصاحبه بگذارم ولی او گفت به این منطقه نمی ورد چون به زنان حرف های رکیک زیاد می زنند. علاوه بر این در محل کار هم زن بودن او مشکل آفرین شده. او در یک شرکت تبلیغاتی کار می کند. یکی از مشتریان شرکت از اعضای اخوان المسلمین است و با او رفتار محترمانه ای ندارد. فقط به خاطر اینکه زن است و حجاب سرش نمی کند.

نمی خواهم این تصور ایجاد شود که همان اتفاقی در اینجا افتاده که در ایران پس از ۱۳۵۷. با وجود افزایش فشارهای اجتماعی بر زنان، موقعیت قانونی و حقوقی آنها هنوز تغییر اساسی نکرده. مهمتر اینکه در مقابل فشارهای موجود به گونه های مختلف مقاومت می شود. اولا در این کشور همزیستی سکولار و مذهبی، مسلمان و مسیحی، کاباره و  مسجد، قدمت طولانی دارد و دخالت در زندگی شخصی افراد نسبت به ایران بعد از پیروزی انقلاب به مراتب کمتر است.

حکومت اسلام گرای مصر «انقلابی» رفتار نمی کند. تغییرات یک شبه و با صدور فتوا و هجوم سپاه و بسیج و لباس شخصی ها صورت نمی گیرد. اینجا کمابیش قانون حکمفرماست و تصویب و اجرای قوانین جدید کار ساده ای نیست. اخوان و دیگر گروه های مذهبی حرف آخر را نمی زنند. آن قشر جامعه که در دوران حسنی مبارک از امتیازات ویژه برخوردار بود به طور دسته جمعی به آمریکا و اروپا مهاجرت نکرده و خواسته های خود را دارد. مسیحی ها هم که حدود بیست درصد جامعه را تشکیل می دهند، با وجود شدت یافتن برخوردهای اسلامگرا های خشن، نقش تعدیل کننده مهمی بازی می کنند -- نقشی بسیار مهمتر از ارامنه در ایران. قضات، ارتش، احزاب و جامعه سرمایه داران قدیمی دچار پاکسازی گسترده نشده و ترسی از بیان نظرات مخالف ندارند. رسانه های گروهی نیز اکثرا خصوصی هستند و منتقد دولت.

یکی از دستاوردهای مهم انقلاب مصر همین بوده که ترس مردم ریخته. از دولت و پلیس و سرباز و اخوان هراسی ندارند. به گفته رنوا یحیی مدیر موسسه بیان دیجتال عربی، «در میدان التحریر حق و حقوق مان را شناختیم و باور کردیم. آزادی عمل و بیان داریم و در مقابل تلاش هایی که برای محدود کردن حقوق اولیه مدنی می شود می ایستیم. خدا را شکر اخوان قابلیت کنترل کل جامعه را ندارند.»

دیروز در ملاقات با یسرا الهواری همین حرف را شنیدم. الهواری خواننده جوانی است که در یک سال گذشته با ترانه های سیاسی اش به شهرت رسیده. او می گوید برخی فشارهای اجتماعی بخصوص علیه زنان بیشتر شده اما در مقابل انتقاد و مخالفت با تعصب مذهبی هم افزایش پیدا کرده. «در گذشته هیچکس علیه روحانی ها حرفی نمی زد. اما حالا که وارد سیاست شده اند، قداست آنها از بین رفته و هدف انتقاد قرار می گیرند.» حالا که اسلامیست ها حاکمند، مسولیت دارند، مورد قضاوت قرار می گیرند و دیگر مانند گذشته مظلوم و معصوم نمانده اند.

احمد خیر مدیر مرکز حمایت از تکنولوژی انفورماتیک، سازمانی مستقل که حدود ده سال است در زمینه حق آزادی بیان فعالیت می کند، اشاره می کند که موارد حمله خشونت آمیز علیه مطبوعات افزایش زیادی داشته. در یک سال گذشته بیش از ۱۵۰ مورد. حتی چهار نفر که علیه اخوان المسلمین صفحه فیسبوک درست کرده بودند به قتل رسیده اند. این گروه همین دیروز جزییات لایحه بودجه را که دولت سعی داشته مخفی نگه دارد برای اولین بار در سایت خود منتشر کرده و بلافاصله مورد حمله سایری قرار گرفته و سایتش تا مدتی غیر قابل دسترس شده. او می گوید این حمله کاملا سازمان یافته و به احتمال نزدیک به یقین کار نیروهای امنیتی بوده.

اما در عین حال احمد خیر اعتقاد دارد افزایش حملات علیه آزادی بیان نشانه وجود و استفاده از آزادی بیان است. یعنی اگر مردم و رسانه ها آزادانه حرف نمی زدند،  با آنها برخوردی هم  نمی شد. «انقلاب تازه به پیروزی رسیده. پنج تا ده سال طول می کشد تا اوضاع آرام تر شود و آزادی ها نهادینه تر.»

در چند سال اول بعد از انقلاب ایران آنچه نهادینه شد سلب آزادی های شخصی و مدنی بود. باید دید در مصر چه می شود. اینجا اسلامگراها رهبری کاریزماتیکی مانند خمینی را ندارند که با یک سخنرانی و اشاره شرایط موجود را به سرعت تغییر دهد و شرع را بر عقل حکمفرما کند. مصری ها شانس آورده اند.