لطفا سکوت کنید، نکات حقوقی درباره بازجویی متهمان سیاسی

موسی برزین خلیفه‌لو

۱) یکی از شگردهای رایج و قدیمی در ایران برای اعتراف گیری از متهم چست و به چه صورت انجام می گیرد؟ ۲) تهدید و فریب متهم معمولا توسط چه نهادهایی صورت می گیرد؟ آیا اطلاعاتی که از این طریق به دست می آید، می تواند قانونا مورد استناد دادگاه قرار گیرد؟ ۳) طرح چه سوالاتی در بازجویی ممنوع و غیرقانونی است؟ موسی برزین خلیفه لو، حقوقدان در این بلاگ پرونده چند تن از موکلین خود را مرور کرده و  به این سوالات پاسخ می دهد.

"اگر اعتراف کنی قول می دهم که حکم برائتت را صادر کنم، اگر همکاری نکنی مجازاتت چندین برابر خواهد شد، اعتراف کن و خودت را نجات بده، همه دوستانت اعتراف کرده اند و ما همه چیز را می دانیم، اسناد بسیاری به دست آورده ایم که نشان می دهد تو مرتکب جرم شده ای، از هر کاری که انجام داده ای ما مطلع هستیم پس به نفعت است که همه چیز را خودت بگویی، همکاری کنی با قاضی صحبت می کنم که مجازاتت را تخفیف دهد، یکی از اعضای خانواده و یا یکی از دوستانت درباره زندگی تو همه چیز را به ما گفته، بر اساس اعترافاتی که داشته ای مجرم هستی..."

این جملات، نمونه های اظهاراتی است که مسئولان رسیدگی کننده به یک پرونده کیفری معمولا خطاب به متهم به کار می برند. این گونه جملات ممکن است از طرف ضابطین دادگستری، نیروهای امنیتی و یا مقامات قضایی بیان شوند.

اگرچه این گونه اظهارات در اکثر پرونده های کیفری بیان می شوند لکن در پرونده های سیاسی نیز چنین جملاتی به وفور به کار گرفته می شوند. ماموران امنیتی و مقامات قضایی در دادسرا در مرحله تحقیقات مقدماتی برای اینکه اتهام را به نحوی از انحاء به متهم نسبت دهند با ادای این جملات سعی می کنند متهم را وادار به اعترافی کنند که مد نظر آنها است در حالی که ممکن است مطلقا واقعیت نداشته باشد.

نیروهای امنیتی و برخی از مقامات قضایی همیشه سعی می کنند به نوعی متهم را فریب داده و از وی اعتراف بگیرند، زیرا اقرار محکمترین دلیلی است که می تواند برای محکوم کردن یک متهم به آن استناد شود. این امر یکی از شگردهای رایج و قدیمی در ایران برای اعتراف گیری از متهم است.

درست است که در اکثر موارد این گونه جملات به صورت شفاهی بیان می شوند لکن در برخی موارد نیز با دقت در پرونده یک متهم به خصوص متهم سیاسی این گونه جملات را نیز می توان یافت.

در پرونده های سیاسی بارها دیده ام که بازجوها یا بازپرس پرونده خطاب به متهم اظهار داشته اند که دیگر مرتبطین پرونده اعتراف کرده اند و همگی شهادت داده اند که تو نیز مرتکب جرم شده ای، در حالی که هیچ یک از متهمین پرونده در حقیقت به انجام اتهام تفهیم شده اعتراف نکرده اند و یا اینکه چندین موکل بنده عنوان کرده اند که به هنگام بازجویی در اداره اطلاعات و یا دادسرا برگه هایی را به آنها ارائه کرده اند که نشان می داد دوستانشان نسبت به آنها مطالب خلاف واقعی را گفته اند حال آنکه بعدها متوجه شده بودند که آن برگه ها جعلی بوده و واقعیت نداشته اند.

اما آیا فریب و اغفال متهم و پرسش های تلقینی و مبهم از وی و اخذ اعتراف از این راه، جایگاه قانونی دارد یا خیر؟ آیا اعتراف به دست آمده از طریق فریب متهم اعتبار قانونی دارد یا خیر؟

گرچه در قوانین ایران آن طور که لازم است به اصول بازجویی از متهم پرداخته نشده، لکن مقرراتی هم وجود دارند که می توان از آنها نحوه بازجویی قانونی و منطبق با حقوق دفاعی متهم را برداشت کرد.

در ماده ۱۲۹ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ذکر شده سوالات ارائه شده به متهم باید مفید و روشن باشد و سوالات تلقینی یا اغفال و اکراه و اجبار متهم ممنوع است.

ماده ۱۹۵ قانون جدید آیین دادرسی کیفری که هنوز اجرا نشده، نیز به چنین امری اشاره کرده است. همانطور که از متن ماده پیداست قانونگذار اغفال و فریب متهم را در بازجویی ها ممنوع اعلام کرده است. تقریبا تمامی نمونه هایی که اشاره شد، نوعی اغفال و فریب متهم محسوب می شوند. اغفال متهم در بازجویی ها به هر بهانه و هدفی که انجام گیرد ممنوع و غیر قانونی است.

مورد دیگر مهمی که مواد فوق به آن اشاره کرده اند، ممنوعیت سوالات تلقینی است. سوالات تلقینی سوالاتی است که متهم را به سمت ارائه پاسخی تعیین شده و مورد نظر سوال کننده هدایت می کند. به عبارتی این سوالات متهم را به نوعی وادار می کند که پاسخ مشخصی را ارائه دهد. این گونه سوالات نیز توسط مقامات قضایی از متهمین سیاسی پرسیده می شوند. به عنوان مثال در یکی از پرونده های سیاسی که در سمت وکیل حضور داشتم، بازپرس پرونده در مرحله اخذ آخرین دفاع از موکل پرسید که بر اساس اعترافات خودتان در اداره اطلاعات و اسناد یقین آور موجود در پرونده، شما در نوشته هایتان نظام اسلامی را سیاه نمایی کرده و علیه آن تبلیغ نموده اید... این در حالی بود که موکل هیچ گونه اعترافی انجام نداده و سند یقین آوری در پرونده موجود نبود و این جملات کاملا تلقینی و هدف دار بودند.

گذشته از اینکه فریب متهم و یا تلقین به وی ممنوع است، سوال دیگری که مطرح می شود این است که چنانچه متهم، فریب داده شده و یا مورد تلقین واقع شود و از این طریق اطلاعاتی از وی کسب شود آیا این اطلاعات ارزش و اعتبار حقوقی دارند یا خیر؟ به عبارتی آیا دلایل جمع آوری شده با توسل به شیوه ها و ابزارهای غیرقانونی اعتبار قانونی دارند یا خیر؟

روشن است که اگر اطلاعات به دست آمده صحت نداشته باشند قطعا این اطلاعات چه به صورت قانونی و چه به صورت غیرقانونی به دست آمده باشند، فاقد ارزش حقوقی بوده و نمی توان بدانها استناد کرد.

حتی در صورتی که اطلاعات حاصل شده واقعیت داشته باشند نیز نمی توان بدانها استناد کرد. در مورد اعتبار قانونی دلایل به دست آمده از طریق  اغفال و فریب متهم مقرره صریح قانونی وجود ندارد لکن با نظر به موارد مشابه می توان گفت اطلاعات و دلایل حاصل شده از این طرق فاقد ارزش قانونی است و نمی توان آنها را علیه متهم به کار برد.

اصل سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دلایل به دست آمده از طریق اجبار و شکنجه متهم را فاقد ارزش قانونی دانسته است و در این حکم فرقی نمی کند که این دلایل واقعیت داشته و یا کذب باشند. مستفاد از این اصل قانون اساسی می توان گفت که قانون گذار اجبار و شکنجه را یک امر خلاف قانون دانسته و دلایل به دست آمده از آنها را نیز فاقد ارزش حقوقی می داند.

بنابراین می توان گفت علاوه بر اطلاعات و دلایل به دست آمده از طریق شکنجه و اجبار، دلایل و مدارک اعترافات حاصل شده از طریق فریب و اغفال و تلقین نمودن متهم نیز غیر قانونی بوده و ارزش حقوقی ندارند و چنانچه دادگاه فردی را از این طریق محکوم کرده باشد، رای آن دادگاه غیرقانونی صادر شده است.

با توجه به اینکه در عمل فریب و اغفال و تلقین متهم در بازجویی های متهمین سیاسی بسیار اتفاق می افتد، بهتر است متهمین سیاسی به هنگام مواجه با این امر سکوت کرده و به این گونه سوالات پاسخ ندهند، زیرا تجربه نشان داده دستگاه قضایی ایران چندان به روش های کسب اطلاعات توجهی نکرده و اطلاعات به دست آمده از طرق غیرقانونی را برخلاف قانون معتبر می داند.