منابع محدود و بحران‌های نامحدود

علی دادپی، استادیار دانشگاه دالاس

نمای آینده

الان که نوشتن این یادداشت را شروع کرده‌ام، بیش از هفتصد نفر بعد از آلوده شدن به ویروس «کرونا»، از عوارض ناشی از این آلودگی درگذشته‌اند. ویتنام و استرالیا هم به جمع کشورهایی پیوسته‌اند که سفر به چین را محدود کرده‌اند. به نظر می‌رسد ویروس کرونا یک ایپدمی ملی را در این کشور رقم زده است که می‌تواند جهانی شود. سازمان جهانی بهداشت، چین و دولت‌های مختلف در حال برنامه‌ریزی برای مقابله با گسترش این ویروس هستند. سفرها به چین محدود شده‌اند و در داخل این کشور قرنطینه در جریان است. واکنش دولت چین در برابر این ویروس، از چند جهت در خور تامل است و درس‌های فراوانی برای یادگیری دارد.

اول: ویروس‌ها مستقل از قدرت سیاسی دولت‌ها می‌آیند و می‌کُشند

این که ویروس کرونا از بدن خفاش به انسان منتقل شده است یا خیر، مهم نیست. این مهم است که دولت چین به عنوان یک قدرت سیاسی انحصارطلب، پذیرفته است که همه چیز را نمی‌تواند کنترل کند. در نتیجه، بعد از ظهور علایم ابتلا به بیماری ناشی از ویروس کرونا، اطلاع‌رسانی درباره آن را آغاز کرده و هدف را، جلوگیری از گسترش و پیش‌گیری از ابتلای افراد بیشتری به این ویروس قرار داده است. این نشان می‌دهد در فاصله یک‌صد سال بین بروز و اپیدمی آنفولانزای اسپانیایی و کرونای چینی، درس‌های بسیاری گرفته شده است و دولت‌ها این درس‌ها را به کار می‌بندند.

دوم:  درس گرفتن از اشتباهات گذشته

وقتی در سال ۲۰۰۲ ابتلا به ویروس «سارس» یک بیماری فراگیر شد، پاسخ دولت چین، آمیخته‌ای از رازداری، ناباوری و کُندی بود. چهار ماه باید می‌گذشت تا دولت این کشور رسما ظهور ویروس سارس را به سازمان جهانی بهداشت اطلاع بدهد. نتیجه این شد که ۷۷۴ نفر جان باختند، ویروس به ۳۷ کشور رسید و ظرف شش ماه، ۴۰ میلیارد دلار زیان اقتصادی انباشته شد.
در کمتر از دو دهه، دولت چین نه تنها درس‌های سارس را فرا گرفته بلکه هم در سیاست‌گذاری و هم در نهادسازی، متفاوت عمل کرده است. خلاف اپیدمی سارس، دولت چین در همان روزهای اول، ظهور ویروس کرونا را به جهان اعلام کرد. مرکز کنترل بیماری‌های کشور این کشور با اقتدار وارد صحنه شد و ارتباط ۴۱ مورد اولیه بیماری را با یک بازار ماهی و جانداران دریایی را در شهر «ووهان» تایید کرد. این بازار بلافاصله توسط دولت تعطیل شد.
مهم‌ترین نکته این‌که دولت چین بلافاصله از یک گروه کارشناسان داخلی (چینی)‌ و خارجی برای تحلیل شیوه‌های انتقال ویروس و الگوی گسترش آن دعوت و گزارش این گروه را چند روز بعد از ظهور ویروس کرونا، منتشر کرد. این توانایی، محصول تغییر در چهارچوب ذهنی دولت چین درمقابله با بیماری‌های فراگیر و واگیردار بعد از تجربه ویروس سارس در سال ۲۰۰۲ است.

سوم: برای واکنش سریع و درست، به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها احتیاج است

 اگر ویروس سارس یا همان آنفلونزای پرندگان نشان داد که مرکز کنترل و پیش‌گیری بیماری‌های چین آمادگی لازم را نداشته است، دولت این کشور در سال‌های بعد از تجربه ویروس سارس، با سرمایه‌گذاری در تاسیس آزمایشگاه‌ها، تقویت سیستم‌های گردآوری اطلاعات و هشدار بهداشت عمومی و تربیت نیروی انسانی و کارشناسی لازم، این مرکز را تقویت کرد و آن‌را از قید و بند دیوان‌سالاری حزبی رهانید. این باعث بهبود کیفیت و سرعت واکنش مرکز مذکور در مقابله با ویروس کرونا شده است.
این‌بار، ویروس کرونا در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ مشاهده شد و تا ۱۲ ژانویه ۲۰۲۰، تحلیل ژنتیکی آن برای سازمان جهانی بهداشت ارسال شده بود. برخلاف شیوع آنفلونزای پرندگان (سارس) در سال ۲۰۰۲، سازمان جهانی بهداشت به واکنش دولت چین به شیوع ویروس کرونا اطمینان دارد.

این‌ها به معنای آن نیستند که کسی از ابتلا به ویروس کرونا نخواهد مرد. تا این لحظه، این ویروس به اندازه یک سوم ویروس سارس تلفات جانی به همراه داشته است. ولی آن‌چه که در چین شاهد آن هستیم، واقع بینی حکومتی حزبی و انحصارطلب در رویارویی با بحران‌ها و برنامه‌ریزی برای آن‌ها است. دولت چین هم به محدود بودن منابعش واقف است و هم از روی تجربه تلخ، می‌داند که ویروس‌ها فقط انسانها را نمی‌کشند. حتی اگر دولت‌ها سفرهای هوایی را به چین محدود نمی‌کردند، انسان‌های کمتری این روزها می‌خواستند به کشوری بروند که تصویرش، آدم‌های ماسک به دهان زده ترسیده‌ای است که از خیابان‌ها زود می‌گذرند یا همسایه‌های شجاعی که با فریاد از پنجره‌ها، به یک‌دیگر قوت قلب می‌دهند. بیماری‌های واگیردار و اپیدمی‌های ویروسی با کاهش حجم مبادلات اقتصادی و مختل کردن زنجیره تامین مواد اولیه و قطعات، به اقتصاد جهانی ضرباتی چندین ده میلیارد دلاری می‌زنند. این که دولت‌ها بتوانند با آمادگی در برابر این چالش‌ها، از آسیب‌پذیری خود بکاهند و آماده واکنش مناسب باشند، یک ضرورت است.

نکته مهم دیگر در رفتار دولت چین در واکنش به ظهور ویروس کرونا، تاکید این دولت بر بهره‌وری و افزایش تاثیر سیاست‌ها است. اطلاع‌رسانی در این‌باره فقط با هدف پیش‌گیری از بیماری انجام نمی‌شود بلکه با هدف افزایش میزان اثرگذاری سیاست‌های اتخاذ شده و کارآیی منابع اختصاص داده شده هم رخ می‌دهد. در هر بحرانی و در مقابله با هر ویروسی، مردم هستند که در نهایت موفقیت سیاست‌ها را رقم می‌زنند. این روزها که بحث طب اسلامی در جامعه داغ شده، خوب است نگاهی به دورانی بیاندازیم که ابرمردی مانند «امیرکبیر» کوشید با اجباری کردن آبله‌کوبی، به آن بیماری شوم و خانمان‌سوز پایان دهد. علی‌رغم جریمه‌های سنگین برای متخلفان، باز بسیاری با انکار شیوه‌های علمی و درمان‌های موجود، خانواده‌ها و عزیزان خود را در مرض خطر آبله قرار دادند و تن به آبله‌کوبی ندادند. حتی بهترین سیاست‌ها در صورتی موفق هستند که مردم اعتماد لازم را به مرجع تصمیم‌گیری و اجرای آن‌ها داشته و با آن‌ها موافق باشند.

در این روزها، دولت چین اگر در عرصه جهانی پرچم‌دار مبارزه با ویروس کرونا نباشد، حداقل در عرصه ملی، مرجع و تصمیم‌گیرنده اصلی است. این کشور با اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، این اعتماد عمومی را به توانایی خودش در مهار بحران افزایش داده و در عمل، آن را تایید کرده است.

شاید مقایسه عملکرد احتمالی دستگاه‌های دولتی در ایران با ادارات مشابه در کشور چین اشتباه باشد ولی هر ناظر ایرانی اپیدمی اخیر، خود را ناچار به مقایسه می‌یابد. اطلاع‌رسانی در ایران درباره هرگونه بیماری و یا ویروسی هنوز در درجه اول، یک امر سیاسی است تا یک اجبار مدیریت بهداشت عمومی. نه تنها افکار عمومی به مرجعیت و پیش‌گامی در مدیریت چنین بحران‌هایی اعتماد ندارد، اطلاع‌رسانی گاهی آن‌قدر دیر انجام می‌شود که دیگر نمی‌توان به همراهی مردم در مدیریت بحران امیدوار بود. سرمایه‌گذاری‌های مشابه در پیش‌گیری از گسترش بیماری‌ها در آن حجم و اندازه نسبی رخ نداده و توانایی نهادهای دولتی به جای بهبود و افزایش، شاید حتی کاهش هم یافته است. ضمن این که به نظر می‌رسد مرجعیت نهادهای علمی و ادارات دولتی هم مورد سوال است.

هر روز گروه جدیدی با سوزاندن کتاب‌ها و انکار دانش موجود، می‌کوشد دایره حاکمیت نهادهای دانش‌محور را بر مدیریت بهداشت و درمان کشور کاهش دهد و در این میان، به بازار گرمی برای شیوه‌های درمانی بپردازد که با تزیین آن‌ها به نام‌های مقدس، امیدوار است آن‌ها را از امتحان و سنجش علمی در امان دارد.

تجربه دولت چین نشان می‌دهد مثلث سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های علمی، اتکا به دانش کارشناسان داخلی و خارجی و اطلاع‌رسانی به موقع می‌تواند از هراس همراه با ویروسی مرگبار بکاهد. البته دولت چین با درس‌گیری از اشتباهات گذشته، به این توانایی رسیده است؛ درسی که هنوز بر دیوار تاریخ ما نوشته مانده است بی آن که کسی بخواهد آن را فرا بگیرد.

منابع:

World Health Organization. Novel Coronavirus – China https://www.who.int/csr/don/12-january-2020-novel-coronavirus-china/en/ (12 January 2020).