آرش عزیزی، برلین
جشنواره فیلم برلین موسوم به «برلیناله» پنجشنبه این هفته در حالی آغاز شد که امسال قرار است با دیتر کوسلیک(Dieter Kosslick)، رئيس جشنواره، خداحافظی کند. کوسلیک در طول ۱۸ سالی که در صدر جشنواره بوده انتقادهای بسیاری را به جان خریده. منتقدینش میگویند او فیلمها را زیاد کرده و کاری کرده که برلین از دو رقیب اصلی خودش، کن و ونیز، حسابی عقب بیافتد. اما از اقدامات مثبت او که تاثیری دیرپا خواهند داشت بر پایی «صندوق سینمای جهان» است که به توسعه سینما در سراسر دنیا، خصوصا کشورهای جهان سوم، کمک کرد. ایرانیان باید او را بیش از هر چیز به یک عنوان به یاد بیاورند: کسی که «جدایی نادر از سیمینِ» اصغر فرهادی را به کن آورد تا در آنجا جوایز بزرگی فتح کند و از همانجا فرهادی را به پرآوازهترین کارگردان ایرانی جهان و یکی از موثرترین سینماگران جهان بدل کند.
امسال ایران حضور نسبتا کمرنگی در جشنواره دارد. متاسفانه هیچ فیلم ایرانی در بخش مسابقه حضور ندارد و تنها در بخش تجربیمحور «فوروم» است که یک فیلم بلند ایرانی اولین نمایش جهانی خود را خواهد داشت. «نشت»، ساخته سوزان ایروانیان، محصول مشترک ایران و جمهوری چک است و البته نشانی از تنوع روزافزون سینمای ایران که دیگر از دوگانه کیارستمی-فرهادی فراتر رفته. «نشت» داستانی ماوراالطبیعه در مورد زنی پنجاه ساله است که پس از ناپدید شدن شوهرش از بدنش نفت تراوش میشود. یکی از منتقدین انگلیسیزبان در مورد این فیلم نوشته: «قصهای استعاری در مورد آشوب و عدم قطعیت جاری در جامعه ایران. این فیلم میتواند فیلم خاورمیانهای غافلگیرکننده و موفق امسال باشد.»
«ایران» البته موضوع یکی از فیلمهای پر سر و صدای جشنواره امسال هم هست. «مامور» ساخته یووال آدلر، کارگردان اسرائیلی، در مورد یک مامور زن موساد است که برای عملیاتی مخفی به تهران میرود. این فیلم در بخش خارج از مسابقه نمایش مییابد و نقش مامور موساد را یکی از بزرگترین ستارگان سینمای امروز اروپا بازی میکند: دایان کروگر که دو سال قبل جایزه بهترین بازیگر زن در جشنواره کن را با «در محوِ» فاتح آکین دریافت کرد.
به غیر از این، دو فیلم کوتاه و یک مستند بلند ایرانی هم در برلین حضور دارند. «دلبند» ساخته یاسر طالبی در بخش «غذا و سینما»ی برلین حاضر است. این مستند یک ساعته داستان زن ۸۰ سالهای به نام فیروزه است که در این سن و علیرغم تمام دشواریها چوپانی میکند. این فیلم پیش از این در ایدفا، معتبرترین جشنواره فیلمهای مستند جهان که در هلند برگزار میشود، درخشیده و از فیلمهای محبوب بینندگان در آن جشنواره بود. «دلبند» در جشنواره فجر هم نمایش یافت.
فرهاد دلارام با فیلم ۱۵ دقیقهای «تاتو» در یکی از بخشهای مربوط به سینمای جوان حضور دارد. این فیلم داستان زن جوانی در ایران است که میخواهد گواهینامهاش را تجدید کند که توجه مسئولین به تاتوی روی مچش جلب میشود و داستان عوض میشود. مریم زارعی نیز فیلم ۱۸ دقیقهای «ماگرالن» را آوره که محصول مشترک ایران و کانادا است. داستان دو خواهر و برادر خردسال: نیما که به خواهر نابینایش، تارا، کمک میکند جهان را بهتر ببیند.
اما حضور سایر کشورهای خاورمیانهای امسال پررنگ است. تعداد فیلمهای این منطقه در برلین امسال شاید خیلی زیاد نباشد اما تنوع جغرافیایی و موضوعیشان نشان از روند رو به بلوغ این سینما دارد. اصغر فرهادی تنها کارگردانی نیست که درخششش از برلین شروع شد. هانی ابواسعدِ هلندی-فلسطینی هم در سال ۲۰۰۵ با «اکنون بهشت» به یکی از نامآورترین فیلمسازان جهان عرب بدل شد. این فیلم که داستان دو جوان فلسطینی است که خود را برای حمله انتحاری در اسرائيل آماده میکنند مثل فیلم فرهادی از برلین یک راست به اسکار رفت؛ اولین فیلم تاریخ سینمای فلسطین که به این افتخار میرسید. برلین امروز میزبان بسیاری مهاجرین و پناهجویان عرب است و به یکی از پایتختهای مقاومت سوریه در تبعید بدل شده. برلیناله هم از این روابط استفاده کرده و در طول سال کارگاههای متعددی برای پرورش سینمای عرب آماده میکند.
اما پیش از اینکه به عربها برسیم باید از دیگر کشور سینماخیز منطقه بگوییم. سینمای ترکیه امسال با دو فیلم در برلین حضور دارد ولی مهمتر از همه شاید حضور فاتح آکین، کارگردان آلمانی ترکتبار است که با «دستکش طلایی» آمده. این یکی از موفقترین کارگردانان جهان پس از ۱۵ سال به برلیناله باز میگردد. فیلمهای او معمولا ربطی به هویتش به عنوان مهاجر نسل دومی خاورمیانهای در آلمان دارند. از جمله فیلم آخرش که در مورد عروج راست افراطی و مهاجرستیز در آلمان بود و در جشنواره کن درخشید.
«دستکش طلایی» در نگاه اول داستانی کاملا آلمانی است. اقتباسی از رمانی که هاینز استرانک، نویسنده آلمانی، سه سال پیش در مورد قاتل زنجیره معروفی نوشته بود که در دهه ۱۹۷۰ چندین کارگر جنسی را در بندر هامبورگ به قتل رساند و قطعه قطعه کرد. کارگردان ۴۵ ساله با این حساب فیلمی در مورد محله معروف سن پائولی در شهری ساخته که متولد و بزرگشده آن است.
از خود ترکیه، امین آلپر با تنها فیلم خاورمیانهای بخش مسابقه حضور دارد. «قصه سه خواهر» سومین فیلم بلند این کارگردان ۴۵ ساله است؛ فیلم راوی داستان سه خواهر از روستایی فقیر و دورافتاده در مرکز آناتولی است که برای خدمتکاری به شهر میفرستندشان. آلپر جزو کارگردانان سیاسی و جنجالی ترکیه امروز است؛ پیش از ورود به سینما از دانشگاه بسفر در استانبول که به چپگراییاش معروف است دکترای تاریخ گرفته بود و در دانشگاه درس میداد. دو فیلم قبلیاش «آن سوی تپه» (۲۰۱۲) و «آشوب» (۲۰۱۵) به موضوع استفاده دولت از تاکتیکهای هراسپراکنی برای مرعوب کردن شهروندان میپرداختند. او وقتی بیشتر جنجالی شد که در سال ۲۰۱۳ مثل بسیاری از روشنفکران ترکیه از جنبش میدان گزی حمایت کرد و در سال ۲۰۱۶ توماری را امضا کرد که دولت اردوغان را بخاطر سرکوب دانشگاهیان محکوم میکرد. این است که او دیگر از دولت ترکیه پول نمیگیرد و حالا «قصه سه خواهر» را با بودجه مشترک ترکیه، آلمان، هلند و یونان به برلین آورده.
ترکیه یک فیلم هم در بخش «فوروم» دارد و آن «تعلق» ساخته بوراک چویک است، تریلری تجربی در مورد مردی که قتل مادرزن آینده خود را پی میریزد. این دومین ساخته چویک است است که سال قبل هم با «ستون نمک» در همین بخش برلیناله حضور داشت اما به موفقیت چندانی نرسید.
در میان فیلمهای عرب امسال، بیش از همه میتوان به یک نام آشنا و یک کشور نوظهور اشاره کرد.
غسان سلهب، کارگردان مولف لبنانی، آخرین بار چهار سال پیش با «دره» در برلین بود. امسال او با «گل رز شکفته» به بخش «فوروم» آمده، فیلمی که عنوانش بازی با نام روزا لوکزامبورگ، انقلابی نامآور کمونیست است. این فیلم میکوشد اوضاع خاورمیانه در قرن بیستم را از زاویه روزهای لوکزامبورگ در زندان بیان کند. این دومین فیلم غیرداستانی پشت سرهمی است که سلهب میسازد و باید دید به غیر از طرفداران پر و پا قرص او بقیه را هم راضی میکند یا نه.
عمر شرقاوی، دیگر کارگردان فلسطینی-اروپایی، با «عربهای غربی» آمده، مستندی داستانی که محصول مشترک دانمارک و هلند است. این فیلم روایت داستان رابطه پرتقلای کارگردان با پدر فلسطینیاش است که هرگز نتوانسته جذب جامعه دانمارک شود. شرقاوی ۴۵ ساله و متولد دانمارک قبلا جوایز متعددی را در این کشور برده. «عربهای غربی» حاصل فیلمهایی است که در طول ۱۲ سال گرفته.
اما توجه علاقمندان سینمای خاورمیانه امسال در ضمن جلب کشوری است که شاید بتواند به قطب سینمایی جدیدی در منطقه بدل شود: سودان. دو کارگردان فیلم اولی از این کشور با دو فیلم مستند به برلین آمدهاند. مروا زین، متولد عربستان سعودی، «خارطوم آفساید» را به بخش «فوروم» آورده و سهیب گاسملباری با «حرف زدن راجع به درختان» به بخش «پانوراما» آمده که بعد از مسابقه مهمترین بخش جشنواره است.
فیلم زین نگاهی به خارطومِ امروز است، این یکی از مهمترین شهرهای قاره آفریقا که کمتر پشت لنز سینماگران دیده شده. فیلم داستان زن جوانی است که میخواهد میکدهای در شهر باز کند تا با درآمدش بتواند اولین تیم فوتبال زنان سودان را به جام جهانی بفرستد. فیلم دوم نگاهی به تاریخ ناشناخته سینمای سودان از طریق دنبال کردن تلاش چهار دوست برای زنده کردن سینمایی قدیمی است.
از شمال آفریقا که شاید رویهمرفته سینماخیزترین بخش جهان عرب باشد امسال فیلم جدیدی در کار نیست. در عوض اما فیلم کلاسیک «در مورد فلان رویدادِ بیمعنا» ساخته مصطفی الدرقاوی از سال ۱۹۷۴ در جشنواره نمایشی افتخاری مییابد. این مستند داستانی راجع به گروهی از فیلمسازان است که از رهگذران در کازابلانکا در مورد انتظاراتشان از سینمای مراکش میپرسند. این فیلمِ رادیکال به مذاق حکام مستبد سلطنت مراکش خوش نیامده بود و سالها ممنوع بود و کمتر جایی نمایش یافته است. سه سال پیش بود که نسخهای از آن در آرشیوِ فیلموتکِ کاتالونیا در اسپانیا پیدا شد و حالا احیا شده و آماده نمایش.
جشنواره زنان
در دنیایی که حقوق زنان در آن هرروز قدمهایی رو به جلو بر میدارد، فستیوالهای سینمایی عموما آخر صف هستند. جشنواره معتبر کن همیشه مورد انتقاد است که فیلمهای چندانی از کارگردانان زن نمیپذیرد. برلین که سیاسیترین جشنواره مطرح دنیا است و از پیشگامان معرفی سینمای همجنسگرایان بوده سعی کرده در این زمینه هم پیشتاز باشد. امسال از ۱۷ فیلم بخش مسابقه، هفت فیلم به کارگردانی زنان هستند. از جمله فیلم افتتاحیه «مهربانی غریبهها» آخرین ساخته لونه شرفیگ، کارگردان آوانگارد دانمارکی که جزو جنبش معروف «دگما ۹۵» است که لارس فون تریه را به جهان سینما تحویل داده. از سال ۲۰۰۹ که شرفیگ با «یک آموزش» جوایز بسیاری را درو کرد و نامزد سه اسکار شد این مهمترین دستاورد او است.
دیگر کارگردانی که شخصا با علاقه منتظر تماشایش هستم اگنیشکا هولاند، کارگردان شهیر لهستانی، است. او با «آقای جونز» آمده، داستان روزنامهنگاری در حال پوشش قطحی فاجعهبار اوکرائین در دهه ۱۹۳۰. خانم هولاند قبلا هم با فیلم «پوکوت» در برلیناله حضور داشت که در موردش در ایرانوایر نوشتیم. هولاند در سال ۱۹۹۱ با «اروپا اروپا» جایزه گولدن گلوب را برد و بعضی قسمتهای سریال مشهور «وایر» را هم کارگردانی کرده.
از دیگر چهرههای درخشان زنان در برلیناله امسال ژولیت بینوش، ستاره بزرگ فرانسوی، است که در ایرانوایر قبلا با او گفتگو کردهایم. بینوش رئیس هیات داوران امسال است. به همین بهانهها رسانهها مفصلا در مورد کارنامهاش نوشتهاند. از جمله انتخابهای درخشانی مثل عدم قبول نقش در «پارک ژوراسیکِ» استیون اسپیلبرگ و در عوض بازی در «آبیِ» کریشتف کیشلوفسکی که به شاید ماندگارترین اثرش بدل شد.
خرس طلای افتخاری برلین امسال هم به شارلوت رمپلینگ، بازیگر انگلیسی، میرسد. او شاید متولد و بزرگشده جزیره بارانی بریتانیا باشد اما فیلمهای بسیاری به فرانسوی و ایتالیایی بازی کرده و بازیگری حقیقتا اروپایی از انگلستانی است که این روزها ساز جدایی از بقیه قاره را میزند؛ واقعیتی که شاید در انتخابش توسط برلینیها بیتاثیر نبوده باشد. رمپلینگ که سهشنبه همین هفته ۷۲ ساله شد کارش را در دهه ۱۹۶۰ آغاز کرد که دنیا را شور شورش جوانان گرفته بود و او شد از نمادهای این شور در بریتانیا. در ال ۱۹۶۶ در «جورجی گرلِ» که بر اساس رمانی از مارگارت فاستر ساخته شده بود، بازی کرد و کنار لین ردگریوِ شهیر حاضر شد. و در همان سالها بود که به فیلمهای باصطلاح هنری ایتالیا و فرانسه روی آورد و ستاره کارگردانانی همچون لوچینو ویسکونتی و لیلیانا کاوانی شد. تجربه بازی در کنار بزرگان هالیوود را هم البته کم ندارد از «خاطرات استارداست» (۱۹۸۰) با کارگردانی و بازیگری وودی آلن تا «حکم» (۱۹۸۲) ساخته سیدنی لومت و با بازی پل نیومن. رمپلینگ در دهه اول قرن حاضر، در سنی که خیلی از بازیگران زن با بحران مواجه میشوند، تواست ستاره مکرر یکی از استعدادهای نوظهور اروپا یعنی فرانسوا اوزون شود و بارها در فیلمهای او حاضر شد. در تلویزیون نیز در سریال «دکستر» درخشید تا نشان دهد زنی برای تمام فصول است. حالا او که هم نامزد اسکار شده و هم برنده جوایز معتبر بازیگری در برلین و ونیز افتخار بزرگ جشنواره آلمانی را مال خود میکند.
با رفتن کوسلیک فصل جدیدی در حیات برلیناله آغاز خواهد شد. گروهی از ۷۹ فیلمساز آلمانی از جمله فاتح آکین و مارن آده (که با «تونی اردمان» یکی از موفقترین فیلمهای آلمان در سالهای اخیر را ساخت) با انتشار نامهای سرگشاده خواهان «آغازی نو» برای این جشنواره شدهاند. این نامه که در مجله لیبرالماب اشپیگل آلمان منتشر شده خواهان تشکیل کمیتهای بینالمللی با حضور برابر زنان و مردان است که کمک کند جانشینی برای کوسلیک پیدا شود و تغییراتی بنیادی در آن صورت بگیرد.
در نامه میخوانیم: «هدف باید یافتن شخصیت هنرگردان برجستهای باشد که شور و شوق سینما را در دل داشته باشد، از روابط خوب بینالمللی برخوردار باشد و بتواند جشنواره را به سوی آینده ببرد و در جایگاهی برابر با کن و ونیز قرار دهد. ما روندی شفاف میخواهیم و آغازی نوین.»
کن و ونیز و برلین سالها است به عنوان سه مهمترین جشنواره سینمای جهان شناخته میشوند که به ترتیب در بهار و پاییز و زمستان بهترینهای سینمای جهان را عرضه میکنند. این نامه در واقع حاوی اعتراف تلخی است که برلین از دو رقیب دیرین خود عقب افتاده. حالا باید دید جانشین کوسلیک میتواند فرهادیهای نوین جهان را پیدا کند یا نه.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر