سانسور نوروزی؛ هشتم فروردین، روز رضا معینی

محمد تنگستانی
سال ۱۳۹۶ مانند سال‌های قبل، هنر و ادبیات ایران با سانسور و خط‌ قرمز‌های زیادی دست به گریبان بود. برخلاف انتظار اغلب هنرمندان، دولت «حسن روحانی» نه تنها فضای هنری را نتوانست بازتر کند بلکه محدودیت‌ها و نارضایتی‌ها را بیش تر از قبل در بین هنرمندان، عمومی کرد. با گذشت زمان و تداوم خط‌ قرمزها در چهار دهه گذشته، هنرمندان نسل جوان که در فضای اختناق زده جامعه ایران متولد شده و رشد کرده‌اند، به این دلیل که فضای اجتماعی هنر همیشه با محدودیت روبه‌رو بوده است، به شکلی رعایت خط قرمزها و سانسور را طبیعت خود و هنر معاصر می‌دانند. عده‌ای به دلیل بسته بودن فضای هنری، به هیچ عنوان به سمت موضوعاتی که در ایران همیشه با سانسور روبه رو بوده است، نمی‌روند و به این موضوعات اصلا فکر هم نمی‌کنند. برخی دیگر به اشتباه بر این باورند که وجود سانسور سبب خلاقیت در هنر می‌شود. دسته سوم هم هنرمندان متعهد به اندیشه آزاد هستند که عملا در هنر و ادبیات رسمی ایران مشروعیت و جایگاهی ندارند و پایگاه هنری آن ها در شبکه‌های اجتماعی و توده مردم است. ما در سال ۱۳۹۶ حدود ۲۰۰ مصاحبه در «ایران‌وایر» با موضوع «سانسور» و «خودسانسوری» تهیه و منتشر کردیم که در آن‌ها به آسیب‌شناسی سانسور و خودسانسوری در حوزه‌های مختلف هنری مانند موسیقی، سینما، ادبیات و نقاشی پرداخته شد.
پیش از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، جامعه با خودسانسوری‌ها و سانسورهای فرهنگی متعددی نیز رو در رو بوده ‌است؛ یعنی سانسور در جامعه امروز تنها ثمره وجود حکومت جمهوری اسلامی نیست و بخش عظیمی از آن ریشه در فرهنگ و تاریخ گذشته ایران دارد؛ برای نمونه، در تاریخ نقاشی ایرانی بعد از «صفویه»، نگار‌گری که یکی از مهم ترین ژانرهای هنری در ایران بوده است، به موازات و هم‌راستا با شعر و داستان ایرانی قرار می‌گیرد. در ادبیات کلاسیک ایران نیز شاعران بیش تر به صورت زن پرداخته‌اند و پستان، گردن، ران و مابقی اندام زن را یا نادیده گرفته و یا کم تر به آن اشاره کرده‌اند. در نتیجه، حضور زن و اندامش به عنوان یک ابژه، از قرن‌های گذشته تا کنون کم‌رنگ‌ و کم‌رنگ‌تر شده است. نگارگری ایرانی و محوریت غالب صورت زن در گذشت زمان، ناخودآگاه جامعه امروز را آن قدر تحت تاثیر گذاشته است که اغلب زنان ایرانی زیبایی را فقط در صورت خود دنبال می‌کنند. یکی از دلایل افزایش جراحی و عمل های زیبایی صورت در ایران شاید همین نکته فرهنگی باشد. برهمین اساس، «ایران‌وایر» پرداختن به سانسور و مبارزه با آن را وظیفه اجتماعی همه ایرانیان می‌داند. در ویژه نامه «سانسور نوروزی» که ویژه تعطیلات نوروزی ۱۳۹۷ است، با تعدادی هنرمند که به نحوی در سال گذشته یا سانسور شده‌اند و یا در راستای مبارزه با سانسور فعالیت کرده‌اند، گفت‌وگو کرده ایم. از آن ها پرسیده ایم در سال ۱۳۹۶ چه چیزهایی را در هنر و زندگی‌ خود سانسور کرده اند و تصمیم دارند در سال ۱۳۹۷ چه خط قرمزهایی را زیر پا بگذارند؟  
اغلب هنرمندانی که ساکن ایران هستند، بدون آگاهی از فکر و تصمیم یک‏دیگر، گفتند قصد دارند به مخالفت با «حجاب اجباری» بپردازند و پدیده اجتماعی «دختران خیابان انقلاب» برایشان اهمیت دارد. تعدادی در این ۱۳ گفت‌وگو به وضوح از آزادی حجاب حمایت کردند و مابقی با خودسانسوری و اشاره غیرمستقیم، به این مهم پرداختند. ما در «ایران‌وایر» تصمیم گرفته‌ایم در ویژه نامه سانسور نوروزی، هر روز را به نام یکی از این هنرمندان بنامیم.  امروز هشتم فروردین ۱۳۹۷ است و روز «رضا معینی» نام دارد.
رضا معینی مسوول دفتر ایران و افغانستان در سازمان گزارش‎گران بدون مرز است. او در سال‌های گذشته فردی موثر در اطلاع‌رسانی از وضعیت  روزنامه‌نگاران ایرانی و سانسور مطبوعات در ایران بوده است. بدون تردید نقش سازمان گزارش‏گران بدون مرز و رضا معینی در مبارزه با سانسور نقشی به‌سزا و ارزشمند است. 

جامعه ایران در سال ۱۳۹۶ دچار چه سانسورهایی بود؟ 
ـ آن چه مفهوم سانسور است، یعنی منع کردن مردم از حق دانستن. آن چه در زمینه خبر و اطلاع رسانی به معنی عام آن در جامعه مورد سانسور قرار می‌گیرد، سبب می‌شود ما در سازمان گزارش‏گران بدون مرز نسبت به آن موضع‌گیری کنیم و واکنش نشان بدهیم. در سال ۱۳۹۶ در ایران بدون تردید مردم با تکرار فشار‌هایی که از پیش برای سانسور وجود داشت، رو در رو بودند. به طور کلی می توان گفت که در ایران رسانه‌ای آزاد و مستقل وجود ندارد. بنابراین، سانسور به شکل نظام‌مند بر مجموعه شبکه اطلاع رسانی کشور و رسانه ها اعمال می‌شود.
بخشی از سرکوب نظام‌مند تهدید، احضار و بازداشت روزنامه نگاران و شهروند‌خبرنگاران است. هدف اصلی این اقدام‌ها  گسترش وحشت و سانسور در ناخودآگاه جامعه است. تنها راه دفاع از حقوق روزنامه‌نگاران زندانی مبارزه مستقیم با سانسور و حذف آن است. از آن جایی که این سانسور به شکل عمومی همه عرصه‌های زندگی را در بر می‌گیرد، ما می‌توانیم بگوییم سال گذشته در همه عرصه‌های اطلاع رسانی و در جنبه‌های مختلف با سانسور در ایران مواجه بودیم. به همین خاطر در سازمان گزارش‎گران بدون مرز تلاش کردیم که در این راه مبارزه کنیم.

گمان می‌کنید در سال ۱۳۹۷ جامعه ایران چه خط ‌قرمزها و سانسورهایی را زیر پا خواهد گذاشت؟ 
ـ واقعیت این است که جمهوری اسلامی مانند همه نظام‌های اقتدارگرا گام‌های خود را خیلی کُند برمی‌دارد؛ یعنی در مقایسه با پیشرفت جهان، با گام‌های لنگان به جلو می‌آید. بنابراین، آن چه امروز در عرصه تکنولوژی مدرن، رسانه‌های مدرن و به شکل مشخص، شبکه‌های اجتماعی که در مقابله با جمهوری اسلامی هستند روی می دهد، مقابله‌ با سانسور است. خطوط قرمز در ایران، آن خط‌ های قرمز واقعی و عادی در کشوری دموکراتیک نیستند. این خط‌وط قرمز برخاسته از نوعی تحجر و نوعی وابستگی به قدرت و حفظ قدرت به هر قیمتی است که بر جامعه تحمیل شده است. بنابراین مانند سال گذشته، شبکه‌های اجتماعی و به‌ ویژه شهروندخبرنگاران به دلیل اطلاع‌رسانی و حضورشان به عنوان مجموعه‌ای که عامل و خواهان تغییرات دموکراتیک در کشور هستند، می‌توانند گام‌های بیش تری بردارند و سانسورهای بیش تر را نادیده بگیرند. به همین خاطر است که سانسور در ایران بیش تر متمرکز بر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ است.