روناک فرجی؛ تاریخ شاهنشاهی ایران مسبب خودسانسوری ماست

بخش اول
محمد تنگستانی 
ضرب‌المثل«زبان سرخ‌ سر سبز می‌دهد برباد» را برخی رعایت بیان و نکته‌سنجی می‌دانند وعده‌ای آن را محافظه‌کاری و خودسانسوری تعریف می‌کنند. در پروژه جدیدی که ما برای شما تهیه‌کرده‌ایم قرار است به «خودسانسوری» بپردازیم. در این پروژه سه سؤال مشترک از تمام مصاحبه‌شونده‌ها پرسیده می‌شود و در بین پاسخ آنها اگر پرسشی بود مطرح می‌کنیم. نیت ما در این پروژه و مجموعه مصاحبه‌هایی که قرار است منتشر بشود، به چالش کشیدن مصاحبه‌شونده‌ها نیست. ما تعریف آنها از خودسانسوری را به شما انعکاس می‌دهیم و اگر تمایل داشته باشند یک نمونه از خودسانسوری زندگی فردی و یا اجتماعی‌شان را با شما به اشتراک می‌گذاریم و درصورتی‌که تمایل به این کار نداشته باشند برای شما خواهیم نوشت. در این پروژه مصاحبه‌شونده‌ها را برخلاف کارهایی که تاکنون برای شما منتشر کرده‌ایم، معرفی نمی‌کنیم و علتش  برابر بودن افراد یک جامعه در مقوله خودسانسوری، در این پروژه است. شما نیز می‌توانید در پروژه خودسانسوری شرکت کنید و مصادیقی از خودسانسوری در فعالیت‌های ادبی-هنری، دوران تحصیل و یا زندگی شخصی خود را به نشانی اینستاگرام ما ارسال کنید. چهل‌وششمین نفری که با او گفت‌وگو کرده‌ایم «روناک  فرجی» خانم فرجی در تعریف خود‌سانسوری می‌گوید: «خودسانسوری با اینکه زیر مجموعه سانسور است، اما می­تواند تعریف بسیار گسترده­ای داشته باشد، عوامل زیادی می­توانند موجب بروز خودسانسوری به صورت خودآگاه و ناخودآگاه شوند. مهمترین عامل خودسانسوری ترس است و  به دنبال آن می­توان به این عوامل نیز اشاره کرد؛ هنگامی که بدون علت خارجی، فرد در موقعیتی قرار مى­گیرد كه در اقلیت است و یا در پذیرفته شدن توسط جامعه ترديد دارد و يا به دليل عدم تأیید توسط دیگران مجبور به سکوت می‌شود، یا جملاتی را به زبان می‌آورد که در اصل هیچ باورى به آن ندارد، نتیجتاً می­توان گفت که فرد دچار خودسانسورى شده و اين تنها در کلام خلاصه نمی‌شود. می‌توان آن را در تمام ارتباطات اجتماعی همچون نوشتن، دیدن و حتی نوع و شکل لباس پوشیدن و غذا خوردن نیز یافت. خودسانسوری بسیار فراتر از سانسور حکومتی می­تواند ارزش­های آزادی بیان و اندیشه را نابود ­کند». 

خود‌سانسوری را یک بداخلاقی فرهنگی تعریف می‌کنید یا محافظه‌کاری؟
ـ من اين را یک بداخلاقى فرهنگى مى­دانم که به محافظه­کاری منتهی می­شود. زیرا هنگامی كه يك ناهنجاری سال­ها بر جامعه تحميل مى­شود و رفته رفته به يك هنجار و گاها قانون یا حتى به يك فرهنگ و عرف تبديل و در ذات مردم نهادينه می­شود، مخالفت با آن به احتمال زیاد سبب طرد شدن و از دست دادن اعتبار، آبرو و موقعيت فرد خواهد شد. از اين رو فرد براى حفظ جايگاه فعلى‌ و مشروعیت در جمع یا جامعه ناگزير است با خودسانسورى وضعیت و بودن خود را ثابت نگاه دارد.


برخی بر این باور هستند که سانسور، سبب خلاقیت می‌شود، شما به این گفته باور دارید؟
ـ اين باور بدون شك باورى طنزگونه است كه هم با آن مى­خندم و هم متوجه می­شوم كه سال‌ها به غلط با آن روبه رو بوده­ام و بوده‌ایم. ما سال­ها حافظ خوانديم و از حافظ ياد گرفتيم كه در لفافه با استفاده از كنايه و استعاره هم مقصودمان را برسانیم و هم راه فرارى داشته باشيم براى اتهامات احتمالى... زمانه حافظ قرن­هاست به سر آمده ولی رفتار حافظ گونه همچنان در نهاد ما جاریست، در حالی که انسان مدرنِ معاصر طالب آزادى در تمام وجوه زندگيش است. حافظ فرهنگ خودسانسوری و زبان بسته بودن را برای ما به ارث گذاشت. سانسور ما را زبان بسته مى­كند و وقتى نتوانىم از ساده­ترين ابزار ارتباط يعنى زبان استفاده كنیم یعنی فرهنگی سرخورده داریم.
چطور می­شود با لب ببوسى و عشق را به آغوش بکشی، اما واژه لب و بوسه و آغوش را سانسور كنى؟! اينجا چه خلاقيتى مى­تواند كمك كند كه به جاى واژه­هاى حذف شده واژه­هايى جايگزين بگذارى و حس واژه­ها و محتواى اثر حفظ شود؟! از هنر از ادبيات چه مى­ماند جز چند واژه مكانيكى و تو خالى؟! اين موضوع منوط به موضوع ادبيات و هنر نيست:

پیش فرض ما این است که جامعه ایران جامعه‌ای خودسانسور است. گمان می‌کنید که این خود‌سانسوری ریشه در فرهنگ ایران دارد یا تاریخ و اتفاقات سیاسی؟
ـ به گمان من، این مسئله ریشه در فرهنگ سنتى و مذهبی ما دارد و پديده‌اى نو نيست و تنها به جامعه ايران محدود نمى­شود. تاریخ شاهنشاهی ما به نحوی مسبب خودسانسوری شد، تاریخ و فرهنگ دینی نحوی گونه­ای دیگر و گاه مضاعف­تر و تاریخ سیاسی ما به گونه­ای دیگر. ما حتى در گفتگوهاى ساده و خودمانی نیز دچار اين مشكل هستيم. خصوصاً زن­ها با سانسور مضاعف مواجه هستند، اما با توجه به تجربه زیسته­ام در ايران، اين را می­دانم كه شدت و حدت آن چشم‌گيرتر از جامعه­ غربى است و همچنين سمت و سوى سياسى و مذهبى بيشترى نسبت به آن دارد.

قاعدتا تاکنون خود‌سانسوری داشته‌اید. تمایل دارید یک نمونه از خودسانسوری‌هایی که داشته‌اید را هم‌رسانی کنید؟
ـ بى­شك تمام انسان­هايى كه مى­شناسم در زندگی­شان خواسته يا ناخواسته دچار خودسانسورى شده­اند و من نيز از این قاعده مستثنی نبودم. من به سبب جنسیتم به طور اتوماتیک در جامعه ايران دچار خودسانسورى بوده­ام. از ترس مباداهايى كه زندگى من را همچون زنان ديگر كشورم در برگرفته بود. خودسانسورى­هاى من از دوران بلوغم و با وجود خانواده­اى نسبتاً روشن­فكر با بلند نخنديدن­ها در جامعه آغاز شد، اما در كارى كه به مخاطبم ارائه دادم تا به حال خودسانسورى نداشته­ام و به خودم و مخاطبم خيانت نكرده­ام، كه اگر خلاف اين بود در طى سال­های فعالیتم و با وجود تلاش­های مستمر، حداقل مجموعه­ای از من در ايران منتشر مى­شد. به عنوان مثال خود شما که در سال‌های گذشته یک تنه در حوزه مبارزه با سانسور کار کرده‌اید یکی از کتاب‌هایتان  به صورت رسمی و با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران منتشر شده است. آیا تا کنون در این مورد گفته‌اید و نوشته‌اید؟ تا کنون صداقت داشته‌اید که بگویید تن به سانسور داده‌ام؟ چه سانسور و چه خودسانسوری به مثابه به دنیا آوردن کودکی معلول می­ماند و کودکی معلول نمی­تواند در جامعه هدف و رشد مثبتی داشته باشد. پس سعی کردم از تولید آثار معلول تا حد امکان جلوگیری نمایم.