ژینوس نازک‌کار؛ زنان در سه فیلم اول تقوایی، آينه‌ جامعه

محمد تنگستانی

بیستم تیرماه زادروز «ناصر تقوایی»، نویسنده و کارگران نام‎دار ادبیات و سینمای ایران‌ بود. در فرهنگ ما ایرانیان، اغلب برای معرفی افراد، به‌جا و نابه‌جا، از صفت‌های عالی با پسوند «ترین» استفاده می‌شود تا فرد را برتری ببخشد؛ بهترین... نامی‌ترین... تأثیرگذارترین... و... . به باور من، ناصر تقوایی بدون به کار بردن این صفت‌ها هم در سینما و ادبیات ایران، هنرمندی ماندگار، خلاق و بااهمیت است.
 این داستان‌نویس، عکاس و فیلم‌ساز ۷۶ سال پیش در روستای «نهرسعدون» از توابع شهرستان آبادان زاده شد. آغاز کار تقوایی در ابتدا با داستان‌نویسی بود و بعد‌ها با فعالیت در استودیوی فیلم‌سازی «ابراهیم گلستان» و سپس ساخت اولین فیلم سینمایی‌ خود، «آرامش در حضور دیگران» و سریال «دایی جان ناپلئون»، نوشته «ایرج پزشکزاد»، جایگاه یکی از کارگردان‌های به نام سینمای ایران را کسب کرد. 
ناصر تقوایی را می‌توان جزو داستان‌نویسان و کارگردانان کم‌کار اما مهم سینما و ادبیات ایران برشمرد. ادبیات و اقتباس وی از آثار ادبی جهان یکی از خصوصیات بارز کارهای سینمایی او است. طبق گفت وگوهای رسانه‌ای پیشین تقوایی، او در ۱۵ سال اخیر به دلیل سانسور و «خفقان هنری» در ایران، فیلم و یا کتابی منتشر نکرده و تنها کارآموزان هنر را در مؤسسات خصوصی آموزش داده است.
ما در «ایران‎وایر» به مناسبت زادروز این هنرمند، ویژه‌نامه‌ای تهیه و سعی کرده‌ایم به آن جنبه‌هایی از هنر و تفکر ناصر تقوایی بپردازیم که تا کنون به آن ها کمتر توجه شده است. هنر و سینمای ناصر تقوایی مانند هر فرد نام‎دار و تاثیرگذاری، موافقان و مخالفان خود را دارد. ما در این جا دیدگاه‌های مختلف را گردآوری و عرضه کرده ایم. این مجموعه با دیگر ویژه‌نامه‌های «ایران‎وایر» تفاوت دیگری هم دارد؛ این جا علاوه بر یادداشت‌ها و گفت وگو با هنرمندان و صاحب‌نظران چند‌ نسل، شما مخاطبان هم سهیم هستید. در بخش‌هایی از این ویژه‌نامه، نامه‌هایی را که شما خطاب به ناصر تقوایی نوشته و برای ما ارسال کرده‌اید نیز منتشر می‌شوند. در ششمین بخش از این  ویژه‌نامه، یادداشت ژینوس نازک‌کار پژوهشگر و نویسنده چهل ساله زاده سنندج را می‌خوانید است. خانم نازک‌کار تا کنون سه کتاب با عنوان‌های «آداب و رسوم رايج در تاريخ بيهقي و عهد غزنوی» ، « فروغ،نقطه  تلاقی شعر و سينما» و «نقش زن در ادبیات سینمای ایران» منتشر کرده و اکنون ساکن آلمان است.
 

ژینوس نازک‌کار

«ناصر تقوایی» با ساخت سه فیلم بلند «آرامش در حضور دیگران»(۱۳۴۹)، «صادق کُرده»(۱۳۵۱) و «نفرین» در سال ۱۳۵۲، به عنوان یکی از پیشگامان موج نو سینمای ایران شناخته شد. در این سه فیلم، زنان نقش تعیین کننده‌ای دارند چنان که عدم حضورشان موجب نقصان و از هم پاشیدگی خط اصلی داستان می‌شود. آن ها به دو طبقه متوسط و فرودست جامعه تعلق دارند و به لحاظ شخصیت‌پردازی، در سه قالب مثبت(سپید)، منفی(سیاه) وخاکستری ظاهر می‌شوند؛ زنانی که هر یک به نوعی بار مصائب زندگی و زنانگی را بر دوش می کشند و درماندگی و شوربختی را تفسیر می کنند. 
در فیلم صادق کُرده که بر اساس یکی از وقایع مستند دهه 30 و قتل‌های انجام شده توسط فردی به نام «صادق کُرده» در خوزستان ساخته شده است، حضور شخصیت اصلی زن، همسر صادق، به همان سکانس آغازین فیلم ختم می‌شود. او در این سکانس، توسط راننده کامیونی که از دوستان قدیمی صادق است، مورد تعرض قرار می‌گیرد و کشته می شود. بدین ترتیب، زن صرفا وسیله‌ای برای آغاز یک انتقام فردی و شکل‌گیری یک فاجعه است. 
آن چه این فیلم را با وجود موضوع کلیشه‌ای، یعنی تجاوز به عنف، از سایر نمونه‌های مشابه متمایز ساخته، عدم استفاده از صحنه تجاوز و نمایش برهنگی، برخلاف رسم سینمای پیش از انقلاب اسلامی است. 
در دو فیلم آرامش در حضور دیگران و نفرین، حضور و اهمیت نقش شخصیت‌های زن به لحاظ پیش‎بُرد وقایع داستان، کم و بیش برابر با شخصیت‌های مرد فیلم است.
آرامش در حضور دیگران به عنوان یکی از نمونه های موفق اقتباس سینمایی از یک اثر ادبی، تحلیلی، درباره سقوط و انهدام ناشی از پذیرش معیارهای اخلاقی جامعه نوین شهری است؛ سرگیجه ای پنهانی که به تدریج افراد طبقه متوسط و ظاهرا مرفه جامعه را به جنون می کشاند؛ جامعه‌ای که همه آدم‌های آن گرفتار بیماری درمان ناپذیر تنهایی، یأس و پوچی مطلق‌اند و در خلاء محض عاطفی، بدون هیچ رابطه امیدبخشی روزگار می گذرانند و حضورشان در کنار یک‏دیگر، به شکل دردناک و فاجعه آمیزی، بیان‎گر بیهودگی و غیر واقعی بودن رابطه سطحی آن ها است. این فیلم اگرچه به ظاهر روایت زندگی تلخ، تیره وکابوس‌وار سرهنگی بازنشسته در واپسین روزهای عمر است اما در واقع، شخصیت‌های اصلی آن، همسر و دختران سرهنگ هستند که به ترتیب در دو قالب مثبت و منفی شخصیت پردازی شده‌اند. «منیژه»، همسر سرهنگ، رشد کرده در محیطی دورافتاده، ساده و سنتی است که هنوز به سیاهی‌های کلان شهر آلوده نشده و زندگی در آغوش آن، پاک و آرام جریان دارد. او یگانه شخصیت متعادل و دوست داشتنی و تنها بازمانده امیدوارکننده محبت و صفای انسانی در فیلم است که مانند شاهدی بهت زده، ناظر سقوط اطرافیانش به ورطه هولناک فساد و زوال جسمی و روحی است. و در میان آلودگی آدم‌های پیرامونش، نمادی از صداقت و حقیقت باطن و جلوه‌ای ازعاطفه، ایثار و معصومیت به شمار می‌آید. تنها وجه اشتراک منیژه و سایر شخصیت‌های فیلم، تنهایی وحشت‌آوری است که هر یک از آن ها را به نحوی در برگرفته است. 
منیژه یکی از پیچیده‌ترین شخصیت‌های زن در سینمای ایران است که خلق آن مدیون شخصیت پردازی ظریف و دقیق «غلام‌حسین ساعدی»، به کارگردانی ناصر تقوایی و بازی زیبا و به یادماندنی «ثریا قاسمی» است. او زنی ساده، صبور، سنتی، کم‌حرف و بی‌ادعا و در عین حال، هوشمند، با اراده، نکته سنج و وفادار است که از درک، شعور و پختگی روحی_رفتاری خاصی برخوردار است. این معلم جوان شهرستانی با یک سرهنگ پیر و افسرده ازدواج کرده است. او به قواعد و قوانین این پیوند خشک و رسمی پایبند است و با وجود اختلاف سن، مانند مادر، پرستار و غم‎خوار همسر بیمار و بی حوصله است.
این زن جوان که دروازه‌های قلبش را به روی هیجانات و لذت جویی‌های سطحی و زودگذر بسته و نسبت به آن ها بی‌اعتنا است، نماینده افرادی است که حتی در هنگامه هرج و مرج اخلاقی و جهنم خویشتن خواهی، هنوز با شرافت و بردباری، گوهر اخلاق را پاس می‌دارند.  او پیش از آن که به سرهنگ وفادار باشد، به اصول اخلاقی وفادار است. تقوایی در اغلب صحنه‌های فیلم سعی برآن دارد که تصویر را جانشین کلام کرده و شخصیت منیژه را از حالت‌های ظاهری، نگاه‌های معنی‌ دار و تاکید بر جدیت رفتار و کردار او توصیف کند. خاستگاه اسطوره‌ای منیژه، شخصیت اصلی زن، با درنظر گرفتن اخلاص و بردباری‌ او، ایزدبانوی «اسپندارمد» و با توجه به رفتار مادر منشانه و پاکی و بی‌آلایشی‌ وی، ایزدبانوی «اَناهید» یا «اَردوی سورا اَناهیتا» است. در فیلم آرامش در حضور دیگران، تقوایی اگرچه دختران سرهنگ را در قطب منفی قرار داده، اما وجوه ترحم برانگیز شخصیت و موجودیت آن هارا نیز، به تصویر کشیده و آسیب پذیری، شکنندگی و درماندگی‌شان را به عنوان یک زن در اجتماع آلوده‌ای که اغلب آدم هایش شخصیتی متزلزل و بیمارگون دارند، آشکار ساخته است.
تقوایی در فیلم خود، از خودکشی و مرگ دختری که فنا شدن را لمس کرده تا مژده تمسخرآمیز و ترحم برانگیز یک ماه عسل برای زنی که بچه‌اش در شکم به دست و پا زدن افتاده است، حکایت تلخ و گزنده  درماندگی زنانی هرچند منفی را روایت می‌کند. آن خودکشی و این ازدواج، هر دو ماحصل درماندگی هستند. ناصر تقوایی سومین فیلم سینمایی خود با نام نفرین را بر اساس داستان «باتلاق»، نوشته «میکا والتاری»، نویسنده فنلاندی ساخته است. در این فیلم اگرچه تقوایی شخصیتی خاکستری و سرانجام منفی از زن نشان می‌دهد و وی را به عنوان بی توجه و خائن به همسر و قاتل او معرفی می‌کند اما پیش از آن، علل و عواملی را که در خلق چنین شخصیت و تکوین چنین فاجعه‌ای دخیل بوده‌‌اند را با ظرافت و دقت به تصویر کشیده است. او از این منظر، نگاه واقع بینانه و هم‎دلانه‌ای به شخصیت زن در فیلم خود دارد. زن جوان، انسانی فعال، زحمت‎کش و درون‌گرا است که به تنهایی سکان‎دار کشتی توفان زده زندگی است. «آقا» و «ارباب» خطاب کردن شوهرلاابالی و منفعل و پیش گرفتن رفتاری مردانه، هریک به نوعی مبین واقعیت دردناک نیاز شخصیت مستقل زن به مرد، به عنوان تکیه گاه است. ناصر تقوایی فیلم نفرین را ادامه داستان فیلم  آرامش در حضور دیگران می‌داند. «غلام حیدری»، نویسنده و منتقد سینما در این مورد می‌گوید: «اگر پیرامون ازدواج منیژه و سرهنگ این سوال وجود دارد که به چه انگیزه‌ای زن جوانی چون او با مردی که جای پدرش را دارد، ازدواج کرده است، در مورد رابطه شیخ (ارباب) و همسرش نیز این پرسش همان‎گونه که شخصیت کارگر از مباشر پیر می‌پرسد، مطرح است که چرا این زن، شوهر مالیخولیایی و دائم‌الخمر خود را رها نمی‌کند و به دنبال سرنوشت دیگری نمی‌رود؟ رای تقوایی شاید همان پاسخی باشد که مباشر به کارگر می دهد: "شوهرشه؛ ولش کنه؟! بعد از ۱۲ سال کجا بره؟!" و یا شاید گفتۀ عموی مباشر که می‌گوید: "گاهی نخ نفرت از طناب محبت محکم‌تر است!"»